Oinsa “perdaun” bele kuda diak iha Timor Lorosa’e?

I.
Iha kualker parti, iha mundu ida ne’e, hafoin tiha funu, laos fasil haruka ema fo’o perdaun ba malun. Liu-liu, obriga vítima funu nian hodi fo’o perdaun ba ema nebe halo sira sai vítima. Iha kazu Timor Leste, tinan 10 ona maka ema Timor sai hosi dominiu Indonesia. Maibe, bele dehan katak to'o ohin loron ema Timor sei kontinua moris ho mentalidadi funu nian: sei iha sentimentu odiu/vingansa, sei iha ran kor ba malun, sei senti injustisa, seluk-seluk tan. Buat sira ne'e hotu tamba, ema bo'ot sira sei kontinua hafahe povo ho sira nia dutrina nebe "kamuflada/ladiak". Ida koalia A, ida seluk koalia B. Ida hakarak hadia, ida seluk buka sobu.

Hau hakarak uza hau nia experiensia rasik hodi koalia konaba “perdaun” iha Timor Lorosa’e. Tamba koalia konaba “perdaun” ou “justisa”, hau prefere uza experiensia rasik hodi nune bele hadia ita nia rain Timor halo didiak. Se karik ita koalia konaba “perdaun” no “justisa” bazeia ba interesse politika, entaun “perdaun” no “justisa” nebe ita defende sei laiha raíz ou baze ida forti iha Timor Leste.

Ita hotu hatene katak, hafoin tiha 1975, funu pertense ema Timor nian. Habadak deit lia fuan katak desde 1975-1999, ema Timor maka terus, mate, mate no mate. Ne’e duni, hau konsidera katak ema Timor oan hotu sai vítima hosi funu iha Timor.

Iha 1975, hau nia aman mate iha Aileu. Ne’e hanesan konsekuensia hosi imaturidadi pilitika lideransa Timor iha tempu neba. To'o ikus, iha hau nia perkursu moris nian, hau hetan edukasaun forti hosi hau nia família katolika konaba “perdaun”. Ne’e duni, iha hau nia moris hau nunka iha odiu ou vingansa iha hau nia laran.

Iha prosessu ba ukun rasik-an, seja UDT nia oan ou Fretilin nia oan, hotu-hotu hakarak deit ukun-an ba rai Timor. I, objektivu politiku nebe ita defende, konsege hetan duni iha 30/08/99.

Ohin loron, Timor Leste hanesan rai independenti ona, hau hakarak hare’e deit atu Timor moris iha HAKMATEK nia laran, atu nune ema ida-idak bele rekupera fila fali oportunidadi no dignidadi nebe sira lakon duranti funu iha Timor.

Iha selebrasaun tinan 10 Referendum, ema barak hakfodak kuandu PR Ramos Horta koalia konaba amnestia geral. Klaru ke kuandu deklarasaun hanesan ne’e monu iha publiku provoka kedas reasaun.

Dia seguinte, imprensas nasionais no internasionais koalia konaba libertasaun milisia Laksaur nia bo’ot. To’o ohin loron, libertasaun ba milisia Laksaur nia bo’ot kontinua provoka reasaun forti hosi fatin barak, inklui ONU i partidu opozisaun Fretilin. Kazu ne’e mós halo PR Ramos Horta ameasa atu husik nia kargu nudar presidenti da republika se karik Parlamentu Nasional la autoriza nia halo vizita ba rai liur. Kazu ne'e mós halo eis-PM Mari Alkatiri koalia konaba eleisaun antesipada.

Atu “perdaun” bele kuda halo diak iha Timor, governu atual presija kria sistema edukasaun básika halo diak (tenki ser diak duni), rekupera vítima funu sira nia moris halo diak ho digna, loke ou harií lapagan kerja halo bara-barak atu nune ema preokupa ho servisu em vez buka malu koalia konaba ódio/funu, fo’o bolsa de estudu ba vítima funu sira nia oan, fo’o oportunidadi igual ba vítima funu nian, fo'o benefisiu igual ba ema hotu-hotu, justisa sosial, no liu-liu Igreja Katolika presija partisipa aktivamente iha formasaun humana iha Timor Leste.

Maibe, ikus-ikus ne’e, hau hare’e ema hotu-hotu sibuk tiha ona ho projektu foun, osan, feto, kargus foun, entaun sira haluha tiha vítima funu sira nia direitu atu moris. Ema só ejiji deit atu vítima sira “fo perdaun” maibe la interesse kria kondisaun diak, digna no saudável ba vítima sira nia moris. Ne’e duni, governu atual tenki kria kondisaun diak iha vida humana, atu nune "lia fuan perdaun" labele sai hanesan dekorasaun deit iha ema Timor nia moris nebe ikus sai hanesan lia fuan defesa ba autor krimi sira. Tamba, perdaun lolos mai hosi ita nia fuan laran rasik, laiha obrigasaun, laiha dekorasi, liu-liu laiha intimidasaun.

Konaba ba “justisa”, hau hanoin “justisa” buat ida laiha rohan, não tem fim, infinito. Basta ita lembra kazu Balibo, ohin loron kontinua halo investigasaun.
***
II.
Ohin loron, grasa hosi liberdadi nebe ita hetan iha tinan sanulu liu bá, ita hotu ho fasilidadi bele tu’ur iha komputador ida nia oin hodi hakerek ou tu’ur iha gabinete diak ida nia laran hodi halo netik servisu oan ruma ba Timor Leste.

Ohin loron, grasa hosi liberdadi nebe ita hetan tinan sanulu liu bá, ho orgulhu ita hare’e ita nia lideransa sira halo selebrasaun ho ema oi-oin hosi nasaun bara-barak. Buat sira ne’e hotu tamba votasaun nebe povu Timor halo iha loron 30 fulan Agostu tinan 1999 liu bá.

Maibe, kuandu ita halo didiak refleksaun konaba liberdadi nebe ita hetan tiha ona, hau iha serteza katak ita hotu sei rekonhese no kontinua rekonhese katak: presu hosi liberdadi ida ne’e laos fasil. Habadak lia fuan, laos fasil ita hetan liberdadi iha loron 30 fulan Agostu tinan 1999 liu bá.

Ida ne’e hanesan refleksaun ida.

Celso Oliveira