My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Tuesday 29 January 2013

"Timor Leste Iha Progresso Diak", dehan Constancio Pinto

Vise Ministro Nagosiu Estranjeiro Timor Leste, Constancio Pinto dehan oras ne'e Timor Leste iha progressu diak ona no povo moris feliz.

"Apenas especulacoes. Nao reflete a realidade existente. Timor leste esta bem e tem um crescimento economico de 12 por cento. O povo esta feliz", hakerek Constancio Pinto iha mensagem nebe haruka mai hau nia inbox FB.

Iha 25 de Janeiro liu ba, sai notisia nebe dehan Mozambique no Timor Leste hanesan rai nebe maka konsidera risku maka'as atu mosu Golpe de Estado.

Le'e iha ne'e:
http://noticias.sapo.mz/info/artigo/1295680.html

C.O

“Pessoa  Ansiosa  e mentirosa  com o TITULO  COMPRADO”   quo  vadis  valor educacao? 

Hosi: Pe. Venancio da Costa Pereira, S.J. 


Iha mundo ida be moderno tebes ho alta tecnologia hanesan ita moris daudaun ba ne’e, ita hakarak buat hotu “instant” deit  eh lalais deit, tamba ne’e  maka  dala  barak ita usa  dalan terik eh dalan corta eh jalan tikus. Tamba ne’e maka moris iha mundo educativo nian mos, ema  halo fali  educacao ne’e  hanesan  bisnis atu hetan osan lalais, atu hetan gelar eh titulo lalais no atu bele riku lalais. Ema iha inclinacao eh “kecenderungan”  atu hetan sucesso lalais deit, entaun nune’e ema mos  halo fali “BISNIS LIU HUSI MUNDO EDUCATIVO NIAN”. Ne’ebe ema iha fali inclinacao atu hetan gelar eh titulo lalais deit. Nomos, atu hetan izasah eh diploma  husi escola SMP, eh SMA nian ou  bele mos Izasah Universidade nian, liu husi  HALO  FALI  IZASAH  FALSU no  simu Diploma  no  GELAR  COMPRADO NIAN!   

FOLIN  PROCESSO EDUCATIVO NIAN IHA NEBE? Sa tan Inan – Aman Balu rasik, maka suporta no consciente sira nia oran rasik  nebe maka sei iha hela kelas 2  ka  kelas 3  SMP  ou  SMA   atu bele sosa  lalais oan nia Izasah eh Diploma SMP ka SMA nian ne’e (halo izasah falsu, depois selu ema ida be halo ne’e), hodi nune’e,  oan ne’e bele ba lalais ona escola iha universidade hodi  foti eh hetan  lalais ona ba, diploma ruma. Coitado,  base educacao ida hanesan ne’e,  laiha liu ninia  folin no laiha liu NINIA DIGNIDADE.  Escola SMA eh SMA deit LA  HOTU,  maibe iha ona izasah SMA nian. “Pada hal”,  pessoa ne’e  eh  ema ne’e,  iha hela capacidade financas nian nebe maka sufficiente, nomos  iha inteligencia base oituan, para  halo  hotu  eh remata ho didiak  ninia periodo educativo  SMA nian ne’e  ho diak. Maibe tamba ansi lalais (tamba ida bot ona, tamba hakarak lalais ona hetan diploma husi universidade para – bele ona servico, no bele ona kaben lalais karik), entaun  nune’e  dalan terik eh dalan corta  ida  be contra consciencia humana no contra valor educativo  ne’e mos,  ema  bele  halo no halao, seim senti culpado “eh merasa bersalah kah guilty”. 


Hau hanoin  diak  liu,  ita  buka  qualidade nebe maka diak no profundo eh klean ida,  do que ita hakarak goza   lalais deit  ho izasah/diploma eh GELAR ka TITULO COMPRADO sira ne’ebe maka la  corresponde ho  ema nia qualidade educativo ne’e rasik….

Processo educacao ne’e  halo ema atu sai matenek no sai sabio eh bijaksana liu tan iha moris,  laos be “finalidade educacao nian ne’e”  atu halo fali ema  atu sai rico lalais deit  ou sucesso lalais deit….  Diak  liu ita terus  lai, iha processo tomak educativo nian liu husi estudos serio, investigacao sira eh research sira nebe maka profunda, maka depois ita haksolok no goza moris ne’e  ho maneira ida  digna no livre, do que sai  ema “COMPRADOR dos Titulos no COMPRADOR  DIPLOMA nian fali”.

Diak liu  iha moris ne’e ita  buka “profundidade do que  ita goza lerek  titulo kah gelar  nebe  maka mamuk, tamba ITA SOSA deit”.   Ita  sai fai “pessoa mentirosa  intelectualmente”  entaun nune’e, gelar eh titulo ita nian ne’e:  “TITULO  SOSA nian deit”.

Folin  educacao eh educativo nian ne’e  iha nebe?

Fim

Tuesday 22 January 2013

Ameasa Foun Iha Timor Leste Maka "Funu Informasaun"

By: Celso Oliveira

Hau hanoin, ohin loron, povo Timor Leste, konsume livre informasaun tamba hau akompanya sirkulasaun informasaun iha internet, liu2 meius sosial por exemplo "Facebook", hau hare'e hanesan amesa foun ba Timor Leste ninia estabilidadi mak informasaun nebe destroi Unidadi Nasional.

Sirkula iha internet: website, blog's, media sosial hanesan Facebook, etc, informasaun oi-oin konaba Timor, espesialmente informasaun konaba Personalidadi Estadu no Hirarkia Igreja. Hau hare'e katak ema barak uza naran ou ID falsu, ema balun subar-an iha grupo ou instituisaun nia okos hodi ataka Timor Leste ninia Personalidadi Estadu no Hirarkia Igreja. Ida ne'e, iha tempu atual, ita bolu guerra informacao ou funu informasaun.

Bele dehan katak diferenti ho tinan 13 liu ba (molok 1999), ohin loron, ho avansa teknolojia, mosu trend oi-oin konaba meius atu sirkula informasaun. Por exemplo: Internet, Facebook, etc. Meius sira ne'e, ida2 iha ninia funsaun. Konserteza, iha funsaun diak no funsaun la diak. Agora, depende ema/grupo ida2 uza. Iha kazu ne'e, hau hare'e Timoroan (privada ou grupo) barak mak sei uza meius sira ne'e ho objektivu atu destroi, kria instabilidadi, etc iha Timor Leste.

Objektivu hosi funu informasaun mak destroi Unidadi Nasional i kria instabilidadi, iha kazu ne'e destroi Estructura Estadu no Hirarkia Igreja Timor Leste, por exemplo: halo kampanya falsa konaba figura A ou B, manipula opiniaun publika, inventa faktus no dadus, publika karikatura kontroversial, publika fotografia nebe polemika, etc...atu nune to'o loron ida ema (povo) lakon konfiansa ba Personalidadi Estadu no Hirarkia Igreja iha Timor Leste.

Ikus2 ne'e, hau hare'e ema ou grupo barak mak ataka maka'as lideransa funu nian hanesan PM Kayrala Xanana Gusmao, PR Taur Matan Ruak no Komandanti F-FDTL Lere Anan Timor. Objektivu hosi ema ou grupo sira ne'e maka atu destroi sira nain tolu ninia forsa moral i konfiansa ba malun, liu2 destroi sira ninia konsentrasaun ba Dezenvolvimentu Nasional.

Funu informasaun laos buat ida foun, maibe, buat antigu ida. Bainhira, ita hakiduk ba kotuk, iha tempu sei funu hasoru Indonesia, bele dehan katak resistensia Timor mos uza informasaun hodi destroi invasores Indonesia ninia  kapasidadi politika no militar. Maibe, iha tempu neba, sei kuno ou kolot hela. Ohin loron, funu informasaun moderno tebe-tebes.

Maibe, ida ne'e la signifika ita la bele kontrola. Timor Leste nebe foin sai hosi funu, presija meius diak i profissional atu kombate informasaun nebe buka destroi Unidadi Nasional i kria Instabilidadi iha ita nia rai doben Timor. Fim

Relasiona ho artigu ne'e:
1. http://www.celsooliveiratimor.blogspot.co.uk/2012/10/funu-informasaun.html?m=1
2. http://forum-haksesuk.blogspot.co.uk/2013/01/presiza-matan-kroat-ba-buatus.html?m=1



Sunday 20 January 2013

SIRI LOE



                  Por Eng. Luis Cardoso Takas*

Nasço no mesmo dia e no mesmo ano que o meu alter-ego sobre quem este livro trata. Eu sou o Siri Loe a parte gentia da família. A parte oculta. Onde todos esperam encontrar alento quando tudo falha. Na casa do professor catequista reservam-me o quarto do fundo. Sombrio e assombrado. A retaguarda segura.

No dia em que o meu pai chama o meu alter-ego e lhe propõe atravessar a ribeira para a outra margem onde estão os poderosos, minha mãe diz-lhe de uma forma contundente que não acha que isso seja necessário. Na minha família já houve um homem muito poderoso e que era tratado com reverência por Dato Siri Loe. Não acha que algum dos descendentes seja capaz de lhe superar os feitos. O velho catequista é que não se conforma ao ser contestado diante dos filhos:

- Se era assim tão poderoso por que razão se deixou prender, tendo acabado os seus dias desterrado como Boaventura de Manufahi?

Explica o seu projecto que irá modificar para sempre a vida do meu alter-ego. Que os poderosos de que fala são outros. Aqueles que moram na outra margem. Quem o quiser ser tem de atravessar a ribeira. E depois fazer-se respeitar no meio deles.

Continuo a manter a minha identidade. Continuo animista e convictamente animista depois de ter visto o velho professor catequista mandar pela janela fora um seu auxiliar, pela simples razão de ter pronunciado mal uma palavra em língua portuguesa. Coisa que um cristão nunca deve fazer ao outro. A defenestração não consta nos procedimentos da Bíblia. Nunca um profeta mandou o outro pela janela fora só por ter pronunciado mal a palavra Yavé. O que valeu ao pobre rapaz foi que a habitação era de um só piso. O auxiliar catequista veio mais tarde a casar tendo gerado um filho com o nome de Basílio. O bispo. Que assina o brilhante prefácio deste livro.

Quando o meu alter-ego atravessa a ribeira para ir a Dili estudar, minha mãe chama-me à parte e faz-me a seguinte recomendação:

- Siri Loe, vai atrás dele. Doravante serás a sua sombra. 

Acompanho a descida do meu alter-ego à capital. Mora na periferia na casa de um afilhado do meu pai, que tem por inerência cristã obrigação de o receber. Faz os estudos primários nos salesianos. Entra para o Seminário de Nossa Senhora de Fátima onde, para além de aprender latim, aprimora a sua vocação musical, de tal forma que lhe é atribuído o epíteto de o pequeno Mozart de ai turis laran. Apercebe-se da difícil condição em que vivem os professores catequistas. Esses pequenos quixotes da Palavra. Faz a primeira reivindicação em causa própria. O parco ordenado que aufere o seu pai não dá para pagar as propinas. Toma iniciativa de ir falar directamente com o bispo D. Jaime Garcia Goulart. O açoriano. Pede para que lhe suspendam o pagamento da propina. Os rigorosos jesuítas, é que não vão na conversa. Acham o seu gesto um grande atrevimento por ter ignorado todas as normas protocolares. Deveria falar primeiro com os seus superiores. Falta de obediência é pecado mortal. Quando se apresenta no início do ano escolar recebe a carta de despejo. A sua primeira expulsão. Passa a constar nos registos daqueles que por falta de vocação enfileiram o grosso contingente dos padres reformados. Aqueles que nas festas de kore-metancombinam estratégias para seduzir as moças utilizando o idioma de Deus:

- Quo vades, frater Dominicus!  
Recebo a primeira reprimenda do meu pai por não ter refreado os seus ímpetos que o levam a exceder-se pondo em causa as normas mais elementares que regem as sociedades. Minha mãe vem em meu socorro:

- Siri Loe, vai atrás dele. Até ao fim do mundo.
Que quererá ela dizer com até ao fim do mundo? A mensagem traz um incentivo como se de um momento para o outro, pelo facto de ter sido preterido por Deus ou por quem O representa, devesse fazer tudo para ganhar as benesses terrenas.

É assim que o meu alter-ego começa a fazer a sua escalada. Primeiro no liceu onde se mostra um aluno brilhante. Experimenta as peripécias do funcionalismo público como chefe de posto e insurge-se contra as almofadas de ocasião. Marca o passo na tropa como furriel miliciano. A viagem para a metrópole (por ter sido beneficiado com um bolsa de estudos do governo português, sendo ele uma aposta das autoridades para a tão propalada timorização da administração pública) demora tanto tempo quanto a que ele faz de Aileu para Díli. Mas os tempos mudam rapidamente. É a primavera marcelista. A contestação sobe de tom. Para mim são tempos difíceis por causa dos rigores invernais. Para ele nem tanto. Atarefado em dar explicações a uma colega sobre o que é o efeito multiplicador. O efeito tem efeito imediato. Rende-se aos encantos da colega. Pede-lhe em casamento. Acompanha as lutas estudantis e filia-se no MRPP. Assim o fazem outros bolseiros timorenses. Com o 25 de Abril regressa a Timor como dirigente da FRETILIN. É o autor de Foho Ramelau, o hino do movimento. Faz campanha nas terras do Dato Siri Loe, o avô materno. De uma maneira ou de outra assume os desígnios do velho catequista. Ser um homem poderoso. Capaz de mover as massas com aklalas e vivas. No momento da invasão indonésia encontra-se em Portugal. Começa então a saga da Frente Externa. Entra em conflito com os seus camaradas do Comité Central e pouco a pouco vai-se distanciando deles. Refugia-se em Lisboa. Toma iniciativas próprias. Viaja por todo o mundo. Cai o muro de Berlim e os poderosos de outrora deixam de o ser. No oriente floresce a economia dos Tigres Asiáticos, que se anuncia como o bloco que irá determinar a economia mundial no próximo milénio. A ideologia deixa de ser o factor determinante e passa a ser o todo poderoso mercado, o decisor. Decide por sua conta e risco entrar no mundo dos negócios. Uma ofensa para os seus camaradas do partido, que ainda comungam dos preceitos dos regimes socialistas e dos preconceitos dos movimentos anti-capitalistas. Tudo deve ser feito em nome do colectivo. Inclusive as obras artísticas. Recebe o cartão vermelho do partido. É expulso pela segunda vez. Desta vez pelos seus camaradas.  

Em Paris, um diplomata francês, oferece-lhe uma brochura sobre a vida de Pascal Baltasar, um príncipe timorense que, depois de ter sido raptado por um dominicano e após mil e uma peripécias, frequenta a Corte Francesa. O impulso do regresso leva-o a pedir ajuda gaulesa. Precisa de uma armada que o leve a Timor. É ignorado o seu pedido. Morre em Paris, pobre e desolado. 

O drama do pequeno príncipe leva-o a pensar que não será esse o seu destino. Toma a iniciativa de ir falar directamente com os indonésios. Ignora todos os apelos para não o fazer. O mesmo impetuoso de sempre. Aquele que levado pelo ânimo resolve ir explicar ao bispo D. Jaime Garcia Goulart o valor elevado das propinas que o seu pai paga pela sua frequência no seminário. Sobe as escadas do Palácio do Governador para pedir uma bolsa de estudos a Soares Carneiro. Quer estudar música em Portugal. Ambas as investidas não recolhem qualquer fruto.

Os tempos não lhe correm de feição. Os Tigres caem uns atrás de outros como peças de dominó. O mito ou a fantasia oriental desmorona-se e arrasta com ele os seus interlocutores indonésios. Cai na penumbra. Nessa condição faz uma travessia do deserto. Mesmo assim não se esconde. Tem uma coragem invulgar. Submete-se ao escrutínio do voto popular. Onde espera que o povo faça justiça. Um povo muito mais maduro que os seus adversários políticos que querem a sua crucificação, dá a resposta nas urnas. Conforma-se com o resultado. O próprio também não alimenta ilusões. Ciente de que a democracia, acima de tudo, é a participação. Volta-se para a Montanha. À procura das suas raízes. Vem ter comigo. Quer saber do Siri Loe. Digo-lhe que estive sempre ao seu lado. Mesmo quando se ausentou. Mesmo quando me ignorou. A cerimónia animista na casa de Bismau sela a nossa reconciliação. Toma em conta as minhas considerações. Um Dato não se submete ao veredicto popular. Impõe-se pela sua nobreza e pela sua grandeza. Nunca atravessaria a ribeira para ir buscar na outra margem o que pretende. A grandeza faz-se dentro de cada um. Com os pressupostos e as circunstâncias que envolvem cada uma kain e a sua lisan. Terá de fazer novamente a travessia da ribeira de Aileu. No sentido inverso. Ao encontro das brumas que envolvem as montanhas e os cafezais. E lá no alto ouve-se o sussurrar do Tatamailau: 

- Não é Dato quem quer. Mas aquele que pelo seu carácter e sabedoria saiba merecer. Assim seja Siri Loe! Segundo, terceiro ou quarto. A ordem não interessa.

É apenas uma questão de Tempo.

Eng.Luis Cardoso Takas, escritor Timorense!

Fonte publicada: Forum Haksesuk

Saturday 19 January 2013

Historia Popular: Lekiraok Aman Kulit Mutin


By: C. Oliveira


Ne'e historia konaba mundu nebe mak ita moris ba. Sientista sira dehan mundu ne'e kabuar tamba ne'e mak ita lao hadulas nunka hotu. Maibe, ema beik sira dehan mundu ne'e kuadradu. 
Maibe, lolos nian mak ne'e, la iha ema ida (sientista ou ema beik) mak bo'ot ou matenek liu Maromak. 

Iha loron ida, besik ona kalan, katuas fuk mutin ida tamba moras bei-beik, ntaun nia bolu nia ferik-oan, oan no bei-oan sira hodi hakbesik-an ba iha nia kama hodi rona ninia historia. Katuas fuk mutin hateten ba sira katak tempu uluk liu moris iha sidadi Dili, lekiraok aman kulit mutin ida. Lekiraok ne'e ninia hela fatin mak hale hun bo'ot iha Mascharenhas. 

Lokoraik-lokoraik, lekiraok mutin ne'e halerik hodi bolu manu sira nebe semo buka fatin atu toba hakbesik-an ba nia. Iha estrada bo'ot Mascharenhas, moris hale-hun barak. Iha neba, manu barak mak toba iha tempu kalan. Manu sira ne'e molok ba toba, sira liu hosi lekiraok aman kulit mutin nia fatin hodi husik hela ai-hahan uitoan ba lekiraok ne'e, tamba, manu sira ne'e fiar katak lekiraok ne'e mak hale nia nain, mak tau matan ba sira no proteje sira kalan no loron. 

Manu nebe mak la lori ai-han, entaun, sei la moris kleur iha hale hun ne'e. Alias, manu nebe mak la fo'o ai-han ba lekiraok aman mutin ne'e, loron ida ema sei lori kilat ba tiru los deit mak manu ne'e.

Ne'e duni, tamba tauk, manu hotu-hotu lori ai-han fo'o ba lekiraok ne'e.

Maibe, iha loron ida, ferik ida hetan lekiraok aman kulit mutin tama iha gaiola laran tamba monu iha ema nia iska. Tuir, lolos iska ne'e tau ba manu, maibe, tamba lekiraok aman kulit mutin hakarak han hotu manu sira ninia hahan, entaun tama iha iska ema nian i mate.

Kuandu lekiraok aman kulit mutin ne'e mate tiha mak manu sira iha hale hun bo'ot iha Mascharenhas foin moris barak liu tan no livre.

Katuas fuk no hasarahun mutin hateten liu tan ba nia ferik-oan, oan no bei-oan sira katak biar karik ba ita mak nain ba ita nia rain rasik, maibe, ita labele kan-ten, karak-ten, naok-ten, etc. Ema ida-idak tenki moris ho ninia kosar ben rasik.

Liu tiha fulan ida, katuas fuk mutin no hasarahun mutin mate husik hela historia diak ba nia kaben, oan no bei-oan sira.

Fim

Thursday 10 January 2013

Veteranus Falsus

Celso Oliveira

Konserteza, hau mos la konkorda ho ema sira nebe claim sira nia-an hanesan veteranus falsus. Maibe, hau hanoin, ema sira nebe mak claim sira-an hanesan veteranus falsus, iha sira nia ulun, laos kondekorasaun ou medalha mak sira hakarak atu simu, maibe liu-liu, tamba ejijensia atu kompleta sira nia moris pos-funu mak obrigado sira claim sira nia-an hanesan veteranus falsus, iha kazu ne'e, osan ou projektu hanesan instrumentu ida importanti tebes iha sira nia moris. Ne'e duni, kuandu Estado Timor fo'o fasilidadi ou oportunidadi atu ema Timor apply via dalan veteranus hodi hetan benefisiu, etc...automatikamente loke margen ba ema hotu2 atu apply kedas, seja nia veteranus ka lae (veteranus falsus).

Direitu atu moris konsidera parti ida importanti tebes iha povo Timor pos-guerra. Tamba duranti funu tinan 24 destroi tiha ona ema Timor nia moris, ne'e duni, iha tempo pos-guerra, ema hotu2 iha liberdadi i oportunidadi foun atu hadia sira nia moris.

Sai veteranus hanesan direitu funu nain sira nian nebe merese konsiderasaun, kondekoradu, respeitadu i honradu hosi povo Timor.
Sai veteranus falsus la merese kondekoradu i honradu maibe veteranus falsus koloka kestaun foun iha Timor -alias- nudar Timoroan, merese konsiderasaun i respeitadu tamba sira mos iha direitu atu moris nudar ema pos-guerra.

Atu resolve problema veteranus falsus, Governu tenki hadia Lei Veteranu nian, i, identifika lolos benefisiu nebe mak povo atu (bele) simu. Por exemplo: benefisiu ba bebe, ba labarik, ba klosan-feto ran, ba estudanti, ba viuva/o, ba defisienti, ba ema moras, ba ferik-katuas, ba veteranus, etc. Se benefisiu sira ne'e tau ida-ida iha ninia fatin, hau hanoin problemas veteranus falsus sei lakon automatikamente, tamba, direitu moris ema ida-idak nian senti kompletu ona. 

Maibe, governo mos labele hanoin atu fo'o deit benefisiu ba ninia povo. Governu tenki kria servisu ba ninia povo, tenki kria oportunidadi diak no foun ba ninia povo, tenki fasilita ninia povo, atu nune halakon mentalidadi dependensia (mental ketergantungan) i halo moris konkorensia diak iha povo ninia moris. Fim

Friday 4 January 2013

Hanoin Hika’as Fali Nino Konis Santana



Konis Santana mate ho tinan 41 iha loron 11 fulan Marsu tinan 1998, iha Mertutu, Ermera.
Moris iha Veru, Tutuala, Lautem, loron 12 fulan Janeiru tinan 1957. Se karik sei moris, ohin loron Konis halo tinan 55.

Hau dedika artigu ida ne'e ba ema Timor hotu nebe kontinua tane memoria Komandanti Nino Konis Santana nian. Tinan ida ne'e, loron 12 fulan Dezembru povo Timor dedika sira nia moris hodi halo’ot  Heroi Bo’ot Nino Konis Santana nia RUIN.

Hanesan professor José Mattoso hateten katak na crença popular, os heróis, em boa verdade, não devem morrer. Ne'e duni, Konis Santana nia memoria kontinua existe iha ema Timor nia moris tomak.

Poezia "Ami Ema Mate" hanesan poezia ida nebe hau dedika ba Komandanti Nino Konis Santana.

Ami Ema Mate

Ami iha lian!
Ami iha neon!
Ami iha naran!
Ami lian imi husik!
Ami laran taridu.
Ami neon imi haluha!
Ami laran sai susar!
Ami naran imi la temi!
Ami lian, ami neon sai folin laek!
Ami lian, ami neon, ami naran imi temi no tane!
Ami laran haksolok!
Ami mate folin iha!
Celso Oliveira

Na crença popular, os heróis, em boa verdade, não devem morrer. A sua memória permanece como uma espécie de percepção de que a entrega pela causa comum do povo o faz viver para sempre. O que dá a sua vida pelo povo não se torna só o sinal de um conjunto de factos passados, preservados por meio de uma narrativa de que é protagonista, mas também o sinal de uma verdadeira presença, na medida em que se torna inspirador e semente de outras vidas capazes de se entregarem também elas em sacrifício. E, assim, os heróis são aqueles cuja vida se prolonga na vida daqueles que resolvem segui-los, como água que brota da mesma fonte, e continua a correr enquanto a memória estiver viva……………Por isso os heróis não podem morrer. Talvez seja esse o sentido profundo da frase que Konis escreveu em grandes letras num dos baús em que guardava os seus documentos: "Hau hanoin katak funu ka terus sei nafatin" («Creio que a luta e o sofrimento nunca acabam»)

José Mattoso, A DIGNIDADE Konis Santana e a Resistência Timorense

1ª Parte:. Biografia uitoan konaba Konis Santana

Antonino Santana, konhesido ho naran Nino Konis Santana, moris iha Veru, Tutuala, Lautem, loron 12 fulan Janeiru tinan 1957. Se karik moris, ohin loron komandante Konis halo tinan 55. Oan hosi Jee Makaru no Poko Tana. Konis nia aman ema agrikultor. Konis iha bin ida no maun ida naran Hermínia Santana no Victor Vieira de Araújo (Victor mate iha emboscada/combate nia laran, iha loron 10 fulan Junho tinan 1980, besik foho Paitxau). Konis nia inan Poko Tara uza naran zentiu hodi bolu Konis ho naran Je Konisu. Maibe, Konis nia maluk guerilheirus sira hanesan Matos ho Somotxo sempre bolu ho respeitu no admirasaun Kaka Je Konisu. Kaka signifika maun. Konis nia aman, Jee Makaru mate tamba moras fuan iha tinan 1982. Konis nia inan sei moris, hela iha Veru, Tutuala, Lautem. Ferik los ona. Hanesan ferik Timor seluk-seluk tamba funu nia halo-halo ohin loron Poko Tara sei rai memoria barak konaba Timor, liu-liu konaba nia oan mane Konis.

Kuandu Konis halo tinan 7 (3/3/1964), Jee Makaru no Poko Tana haruka Konis simu sakramentu mina sarani iha kapela Tutuala ho naran Antonino Santana. Maibe Konis gosta uza liu naran Nino do ke Antonino

Konis komesa aprende letras ho tinan 6, iha eskola posto Veru. Hafoin, tamba matenek, Konis ba eskola liu iha Colégio Salesianos iha Fuiloru, dirijidu hosi padre Magalhães. Desde kiik maka Konis hatudu karakter ida esperto no matenek. Konis gosta lê, hakerek poezia no textos seluk tan, mos, Konis gosta tebe bola, basket no volli.

Hosi Fuiloru, hotu tiha 4ª classe, Konis ba Dili estuda iha eskola partikular dirijidu hosi Francisco Xavier do Amaral (Fundador ASDT, mate ona). Hosi ne’e, Konis hahu aprende disiplina barak (Português, Inglês, Filosofia, Latim). Hafoin, Konis tama ba Escola Engenheiro Canto Resende, Dili, durante tinan lektivu 2 (1973/1974, 1974/1975).

Konis halo kompleto curso de professor primário iha tinan 1974/1975.

Iha Dili, Konis hela ho nia primos no amigos: Lino, Armando da Silva no Abel da Cruz sira nia uma.
Se karik maka la mosu 25 de Abril "Revolução dos Cravos" iha Portugal, Konis nia destino maka Portugal. Tamba iha momentu neba se maka hetan nota diak, sei hatutan liu eskola iha Portugal hodi nune bele sai professores primários laos deit professores de posto escolar. Konis hetan nota diak iha curso de professor primário.

Tuir testemunho barak maka dehan katak Konis hanesan klosan ida simpatiku, simples, komunikativu no diak.

a Opsaun Politika

Kuandu hahu’u mosu forsas politikas iha Timor Leste iha Maio tinan 1974, Konis la hatudu ninia interesse atu adere ba partidu politiku.
Iha Konis nia karta ida, Konis hakerek nune:

«Despolitizado como estava, andava indiferente com a situação politica vivida em Timor Leste. Liberdade e independência significavam para mim perda de oportunidade e de emprego. Até queria que o status quo anterior permanecesse, pois o que mais me interessava era concluir os estudos, encontrar emprego e ganhar algum dinheiro para resolver a situação de extrema pobreza familiar […]. Não ingressei em nenhum partido politico e mesmo quando o primeiro movimento estudante, a UNITIM – União Nacional dos Estudantes de Timor Leste – foi criada, não participei da (reunião) plenária, assim como a quase totalidade dos meus colegas de escola. Mais tarde, depois de uma reunião extraordinária convocada pelos organizadores da UNETIM, fui nomeado membro do corpo directivo da UNETIM na minha escola, só porque ousei falar um bocado na reunião….»

Hosi ne’e, ita bele hatene katak, fou-foun Konis lakohi mete iha politika. Konis Santana preokupa liu ho moris estudantil, hakarak halo hotu lalais ninia estudo hodi bele servisu i bele fo tulun ba nia família nebe moris sei kiak.

Maibe, Konis halo kontaktu ho estudante seluk-seluk. I, Konis komesa hatudu ninia simpatiza ba Fretilin. «Comecei a estabelecer novas relações com colegas de outros estabelecimentos de ensino e, dos vários contactos tidos, comecei a simpatizar com o ideal de independência. Comecei a simpatizar com a Fretilin».

Ne’e duni, Nino Konis Santana komesa tama ba Fretilin iha fim ano lectivo 1974-1975. Iha momentu neba, Konis ho tinan 18. Iha UNETIM nia laran, Konis konhese Hodu, i Konis hakerek nune: «Foi meu colega da UNETIM, e desde essa altura nos tornamos amigos. Durante as "Bases de Apoios" fomos todos quadros médios, companheiros de luta e amigos…»

b. Guerra Civil ou Funu Maun-Alin

Funu maun-alin iha 1975 provoka Timor oan mate barak, hodi loke odamatan ba invasaun Indonésia iha Dezembro 1975.

Konis Santana hakerek: «Face à agressão das tropas indonésia à Pátria, como timorense igual a outro timorense qualquer, não tive outra solução senão subir as montanhas da Pátria e resistir à agressão»

Konis Santana halai ba foho hodi adere ba seksaun politika Fretilin, tama ba OPJT (Organização Popular da Juventude Timorense) ramu ida ho OPMT (Organização Popular da Mulher Timor).

c. Konis Santana iha Mehara

Iha Mehara, Konis Santana hanesan responsável da juventude no populasaun iha Tutuala hamutuk ho Fernando Canto, ema Tutuala. Secretário zona maka Bartolomeu Dias no Vice-Secretário maka Francisco Loiola, ema Veru.

Iha Mehara, Konis Santana namora ho Luísa Gonzaga, i, sira hetan oan mane ida maibe mate molok halo tinan ida (iha 1977) iha pua Ma’a, besik Loré. Sira la kaben (tuir katoliku) maibe tuir tradisaun ema Timor nian.

Entre Maio/Junho 1978, kuandu militares indonésios halo ataka makaás naran "operação cerco e aniquilamento", Konis ho populasaun barak halai ba matebian. Sira seluk indonésia kaer, inklui Konis nia kaben Luísa no família sira.

d. Konis Santana iha Matebian

Iha Matebian, Konis Santana nomeia ba delegado do Comissariado Político.
Comissário Politico maka Será Kei.

Iha Outubru/Novembru 1978, base de apoio iha matebiam naksobu, obriga Xanana ho comandante Falintil nebe resisti tenki fahe malun. Companhia hosi Jersen Black, Será kei, Kalisá, Ologari no seluk tan halai ba Oeste. Companhia intervensaun hosi Xanana, akompanya hosi Kilik, Fernando Txai (Fernando Teles do Nascimento), Mau Hodu, Matan Ruak, Somotxo, Konis Santana no seluk tan halai ba Leste.

Konis Santana hamutuk ho Xanana, Holi Natxa no seluk tan husik matebiam hodi ba Lospalos iha kalan 22 Novembru 1978. Iha neba, sira halo kontaktu ho populasaun hodi organiza nafatin funu.

e. Nicolau Lobato nia mate

Nicolau Lobato nia mate besik Rotutu, iha Same, iha 31 Dezembro 1978, lori konsekuensia bo’ot ba resistensia Timor. Populasaun rende, guerilheiros mos barak maka rende. Comandante sira fahe malun.

Xanana Gusmão uza nia talento guerilheiro hodi halo kontaktu ho populasaun. Xanana Gusmão hateten ba populasaun sira "taka kapote ho inimigu sira (Cobre-te com o manto do inimigo)", konsege organiza filafali funu.

Konis Santana rasik rekonhese hahalok Xanana nian, hodi hakerek nune: "Apoiado e escondido pela população, ele ia de casa em casa, de aldeia em aldeia, contactar com a população, esclarecer, agitar, ouvir e sobretudo aprender das massas, da sua inesgotável fonte de experiências e ensinamentos, beber da sua determinação energias para se empenhar na tarefa dificílima de reorganizar a luta no sector".

f. Reorganizasaun Resistensia

Reorganiza filfali funu laos fasil. Iha Ponta Leste reorganizasaun konsege lalais. Maibe, iha territoriu seluk, hafoin tiha Nicolau Lobato mate, susar tebe-tebes atu hetan komando uniku. Komandante barak maka moris iha isolamentu no desmoralizadus. Komunikasaun laos fasil. Xanana simu tarefa bo’ot ida. Prinsipal tarefa maka atu loke filafali kontaktus ho guerilheiros sira seluk iha teritoriu tomak, hodi nune bele hetan komando uniku.

Iha Lalenuk, Xanana organiza enkontru bo’ot ida. Konis konsidera enkontru neé hanesan"primeiro encontro histórico". Hare ba kapasidade nebe Konis Santana iha hanesan komisariu politiku, Xanana nunka tau dok Konis hosi nia sorin.

Hosi tinan 1979 to’o 1980, Xanana buka reorganiza resistensia armada, ao mesmo tempo lansa kooperasaun iha resistensia klandestina ho resistensia armadas.

Iha loron 3 fulan Marsu tinan 1981 hahu I Konferensia Nasional. Konis Santana hakerek nune: "mesmo para a Conferencia Nacional, eu e Hodu fomos companheiros de caravana, vindos da Ponta Leste. Reconheço que Hodu possuía já na altura muita bagagem teórica e ajudou imensamente Xanana Gusmão na realização da Conferencia Nacional. Hodu era dotado de boas qualidades teóricos e intelectuais e possuía alguma experiência de organização".

Iha I Conferencia Nacional, Xanana Gusmão asumi kargu hanesan comissário politico nacional i comandante-em-chefe das FALINTIL.

g. Konis iha regiaun "Nakroman"

Nakroman ho lian portuguez Luz. Hafoin tiha I Conferencia Nacional, hosi pontu de vista militar, Timor Leste fahe territoriu ba regiaun militar 3. Regiaun "Funu Sei Nafatin" iha Leste, regiaun "Nakroman" iha Centro, i, regiaun "Haksolok" iha Oeste.

Konis Santana toma konta regiaun Centro-Sul, koresponde regiaun militar Nakroman, chefia hosi comandante Kalisá. Hosi regiaun Centro, Konis tun ba Bibileu, parti Sul hosi regiaun Nakroman. Maibe, Komandante Kalisá mate iha kombate nia laran iha Fevereiru 1982. Komandante Mau Nana assumi lideransa iha regiaun Nakroman.

Iha Abril 1982, Xanana haruka Konis ba Ponta Leste hodi reorganiza populasaun iha Tutuala ho kolaborasaun adjuntu Mau-Velis, responsável prinsipal iha sub-regiaun Funu Sei Nafatin. Konis iha nia rai Tutuala to’o fulan Marsu 1983.

h. Konis iha regiaun Haksolok

Haksolok ho lian portuguez Alegria. Konis Santana hetan nomeasaun hanesan comissário politico i responsavel iha regiaun Haksolok. Funsaun ne’e Konis Santana assumi hosi tinan 1984 to’o 1991.
Iha prinsipiu fulan Maio 1985, iha konsentrasaun ida iha regiaun Central, nebe hasoru hamutuk: Konis, Ruak, Alex, Lere no komandanti seluk tan ho objektivu atu reorganiza Frente Clandestina.
Tamba kapasidadi inteletual, politiku i humana nebe Konis Santana iha, Konis sai hosi regiaun "Nakroman" ba assumi responsável iha regiaun Haksolok.

Konis Santana hakerek ba Kasi nune: "Regressei dali (da Ponta Leste) e fui atirado para esta querida fronteira, região a que sempre aspirei chegar, e correspondeu ao meu sonho a colocação que a Luta me deu. Fiquei grato, muitíssimo grato por isso, e estou feliz por estar a lutar aqui, numa terra por onde nunca tinha passado antes, e cuja população também nunca conheci, mas que me acolhe e me dá todo o apoio moral, político, material, e até mesmo em questões de vida, para eu lutar. Vivo gozando deste imenso apoio popular que nunca tinha saboreado noutro lado….Tenho tudo quanto preciso para lutar. Apoiam-me muito mais e melhor que os nossos próprios familiares. Sinto-me muito bem aqui, Kasi, e se não morrer até ao fim da guerra, não sei se pensarei em retornar a nossa terra"

Xanana Gusmão hatene katak Konis Santana iha liu "pensamentu politiku" do ke "iha kampu militar". Tamba ne’e iha tinan 1986 to’o 1991, Konis sempre akompanya Xanana iha regiaun "Haksolok". Konis kontinua hametin kontaktu entre populasaun ho guerilheiro, entre regiaun ho regiaun.

Iha 1987, Xanana komesa koloka neutralidade Falintil. Xanana hakerek iha mensagem 7 de Dezembro 1987 nune: O que move de Timor Leste à luta, dizia «não é fazer uma Revolução […]. O objectivo do Povo Maubere é libertar a Pátria da ocupação estrangeira para poder viver livre e independente.

Konaba neutralidade Falintil, formasaun CNRM, Konis sempre iha opiniaun nebe a favor interesse nasional povo Timor nian.

i. Kapturasaun Xanana
Indonésia kaer Xanana Gusmão iha madrugada loron 20 fulan Novembro 1992 iha Lahane-Dili, tinan ida tiha hafoin massacre Santa Cruz 1991.
Ma’Hunu Bulerek Karathayano-Bukar- assumi lideransa funu nian. Maibe, iha 5 de Abril tinan 1993, Indonésia kaer Ma’Hunu iha Ainaru.

j. Konis Santana, Chefe do Conselho Superior da Luta (1993-1998)
Iha loron 25 fulan Abril tinan 1993, Konis Santana kaer lideransa funu nian. Lideransa nebe Konis assumi ho juramentu iha heróis sira nebe mate iha Timor Leste ninia leten.
Tinan 5 tiha, Konis Santana mate iha nia subar fatin, iha Ermera.
Tuir livro A DIGNIDADE Konis Santana e a Resistência Timorense, autor José Matosso, hakerek nune:
"No fim de Fevereiro de 1998, Somotxo estava, como acontecia muitas vezes desde 1994, a ajudar Konis na escrita dos seus textos e no uso do telefone por satélite oferecido pelos japoneses. Passou a outro abrigo por ordem dele, para preparar uma reportagem acerca da criação do CNRT, destinada à Frente Diplomática. Falava frequentemente com Konis pelo intercomunicador. Mas, no dia 9 de Março, Konis avisou-o de que iria ter o HP desligado porque haveria muitos visitantes na casa. O padre Sancho, pároco de Ermera, iria celebrar uma missa na capela de Mirtutu, e haveria um almoço em casa do Sr. Caetano. Konis mandou fechar o abrigo e pôr um vaso de flores sobre a tampa, mas pediu para deixar aberta a porta da sala do oratório, por cima do abrigo. No dia 11 de Março à noite, Somotxo recebeu a notícia da morte de Konis, comunicado pelo Sr. Caetano, por meio do HP. […] Konis tinha sido encontrado morto pelos filhos do Sr. Caetano, que abriram a tampa do abrigo e chamaram pelo "tio". Como ele não respondesse, trouxeram luz e viram-no sentado, imóvel, encostado à parede. Por isso, chamaram os adultos".
Nino Konis Santana mate ho tinan 41. Rai Timor lakon heroi diak ida.

2ª Parte: Hau nia Kontaktu ho Konis Santana

a. Pedido Urgência no Importanti

Hanesan klosan Timoroan barak nebe dedika sira nia moris iha processu Libertasaun Nasional, hau mos la dok hosi ne’e. Hau sempre buka aprende oinsa atu servi hau nia rain. Dalabarak mosu hanoin iha hau nia ulun atu husik tiha funu hodi dedika-an ba eskola, maibe, hanoin atu servi Ukun An ba Rai Timor bo’ot liu hanoin seluk-seluk.

Iha tinan 15 liu ba, klosan sira kuandu tu’ur hamutuk, sira nia hanoin maka oinsa buka halo demonstrasaun, sunu roda, embuskada, lori dokumentus, sai estafeta, etc. Iha tinan 15 liu ba, klosan sira la hanoin partidu iha sira nia ulun. Sira hanoin deit oinsa luta ba Ukun Rasik An hotu lalais.

De faktu, hafoin tiha masakre Santa Cruz iha 12/11/91, no, kapturasaun lider maximu Komandanti Xanana Gusmao, no komandanti Mahunu, bele dehan katak resistensia hasoru difikuldadi bo’ot tebes, liu-liu iha luta Armada no Klandestina. Moris kahur malun entre ema a’at no diak. La hatene los se mak diak, se mak a’at. So hatene deit maka sentidu atu servi, atu tane, atu fo an ba mate.

Iha tinan 1994, hau simu karta ida hosi Komandanti Konis Santana. Iha karta nia laran, Konis husu atu hau loke kontaktu seguru i rapidu ba Komandanti Xanana iha Cipinang, Jacarta. Iha momentu neba ami bolu Xanana ho naran: irmaun Kamudy (ou mas Kus). Iha karta nebe Konis hakerek mai hau, iha tan karta 2. Karta ida hosi Konis ba Adalberto Alves iha Portugal, karta ida seluk dirijida ba Donaciano Gomes –alias- Adano iha Austrália. Hau konsege haruka dokumentus sira neé ba to Jacarta, hafoin maluk sira iha Jacarta haruka liu documentus ba destinatariu.

b. Lori dokumentus CEL/FA no CEL/FC

Iha tinan ne’e duni, 1994, hosi companheiro Siak, entrega mai hau dokumentus hosi CEL/FA no CEL/FC. Dokumentus importanti nebe tenki entrega ba irmaun Kamudy i haruka liu ba Frente Diplomática. Konsidera hanesan  sinopse numeru um CEL/FA i CEL/FC. Iha momentu neba, laos fasil lori dokumentus funu nian hosi rai ida ba rai seluk. Difikuldadis no obstakulu oi-oin mak hasoru.

Hau uza dalan terrestre hosi Dili ba to’o Batugede, uza kareta governu nian (plat merah) atu nune fasil halo sirkulasaun. To’o iha Batugede, hau apanha bis ba Atambua, hafoin hosi Atambua ba liu Kupang. Hosi Kupang apanha avião ba Bali. To’o iha Bali, uza dalan terrestre ba Surabaya. Iha Surabaya hau tenki hasoru Sr. Lucas da Costa (ohin loron Reitor) tamba tenki entrega dokumentus Renetil nian ba nia. Pois, hosi Surabaya hau ba Malang entrega dokumentus ba irmao Samala Rua (Jose Neves-ohin loron servisu iha KAK. Hau lembra hela Jose Neves nia kost tenki tun ba okos –alias- iha rai kuak). Entrega tiha dokumentus sira ne’e, ikus liu, hau ba Jacarta. Hau nia missaun hotu iha Jacarta tamba hau nia missaun maka salva deit dokumentus hosi Timor to’o iha Jakarta. 

Hau entrega dokumentus importanti sira ne’e ba Alau no Maun Antonino Gonçalves (ohin loron Juiz). Maun Antonino Goncalves no Alau uluk hanesan ema konfiansa Komandanti Xanana nian iha Jakarta.

c. Konaba Konis nia mate

Iha Portugal hau rona Komandanti Konis nia mate. Hau la fiar. Maibe, padre Domingos Maubere, iha momentu neba (1998) hanesan koordenador ou enviadu espesial Xanana nian hodi trata konvensaun nebe halo iha fulan Abril iha Peniche, Portugal (hodi muda CNRM ba CNRT) konfirma notisia triste ne’e.

Imediatamente, padre Domingos Maubere haruka klosan Suaka Politiku sira organiza missa ida ba komunidade Timorense iha Portugal in memorium Komandanti Konis Santana.

d. Tinan 12 tiha…

Kuandu hau simu livro foun konaba Konis Santana A DIGNIDADE Konis Santana e a Resistência Timornese, autor José Matosso, hau lê, lê filafali hodi buka halo ligasaun historika. Livro ne’e publika iha Portugal iha tinan 2005, tinan hitu tiha hosi Konis nia mate. Iha matéria barak maka ita bele komprende konaba personalidade Nino Konis Santana. Iha livro nia laran konsta mos dokumentus sira nebe hau lori hosi Timor to’o Jacarta. Karta hosi Nino Konis Santana dirijida ba Mário Soares, Boutros Ghali, Bill Clinton, Soeharto no Timor oan iha exterior (pag. 219). Hau le hotu tiha livro oan ne’e, hau taka hodi hanoin konaba perkursu difisil atu hetan Ukun Rasik An. Historia no personalidadi bo’ot sira mai hosi historia no perkursu personalidadi kiik.


3ª Parte: Konis Santana hare hosi buat nebe maka nia hakerek

Hau konsidera katak Konis Santana laos ema militar deit maibe ema politiku diak ida. Konis mos gosta le no hakerek: hakerek poezia, hakerek textus seluk nebe husik hela ba povo Timor.

Harohan ba Na’i Maromak
Fó dame no domin
Sei husu ho laran tomak
Fó moris hakmatek…maluk sira

Buat ida terus
Ema hotu ka anjo lalehan
Sira mós hatene
Tan Sá iha rai ne’e, Timor sala laek
Ohin loron mate barak tan funu.

Konis hakerek nune:
"Sou ávido de leitura e gostaria imenso que o irmão procurasse arranjar-me um livro do nosso líder "Timor Leste, um Povo, uma Pátria". …. "
Iha karta seluk, Konis hakerek nune:
"Sou ávido da leituras. Tudo quanto me aparece pela frente, procuro lê-lo e relê-lo. Para aprender o português, para aprender a forma de esquematizar ideias e apresentá-las……"

4ª Parti: Final

Dala ida deit akontese iha moris 12/12/12. So tinan 1000 maka akontese fali kuandu mosu 3012. Ohin, iha hau nia silensiu laran, hau tu’ur hanoin nune: “saida maka hau halo tiha ona iha 12horas 12minuto 12segundos iha loron 12/12/12 liu ba?” Talves, artigu ne’e bele fo’o resposta ba momentu espesial ne’e. Ou, talvez, kafe Timor ho ninia morin bele dada hau to’o iha subar fatin Komandanti Nino Konis Santana iha Mertutu, Ermera hodi dada lia ho Kaka Je Konisu molok serimonia ke’e ruin Kaka Je Konisu hahu’u. Obrigado.


Autoria:
 Celso Oliveira, uluk estafeta klandestina.
Fonte informasaun hosi livro:
A DIGNIDADE Konis Santana e a Resistência Timornese, autor José Matosso