My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Sunday 28 June 2009

LET US BUILD A NEW TIMOR- LESTE FREE FROM CORRUPTION




Bishop Carlos Filipe Ximenes Belo







I have always said that, we the people of East Timor, are being offered the great historical opportunity to build a new nation founded on the values we fought hard to achieve – human rights, justice, peace, freedom and sustainable development.

I genuinely appreciate east timorese young generations talking about the issue of corruption . The Church wishes to contribute to this discussion because corruption is a critical moral and ethical issue. Corruption is indeed a global phenomenon. No country is immune from this scourge, although it is, much worse in poorer countries where it is endemic. Corruption – the abuse of public office for private gain – is a sin. It is a social sin because it undermines the common good. It is anti-solidarity. It is anti-community.

The New Testament teaches ‘there is no authority except from God’ (Rom 13:1). As the steward of this trust, the office holder is answerable to God to whom an account must be given for his/her fulfilment of their trust. Authority is not for the gain or growth in power of either individuals or families. It is given for service (cf Mk 10:45) so that the person in authority can help others grow in dignity and unity (cf 2 Cor 10:8). To use one’s office and its power to serve one’s own interests is to contradict the very nature and purpose of authority. It is a betrayal of the people and community who rightly expect to be served.

Pope John Paul II had stated that the Catholic commitment to the value of community by saying that ‘ solidarity is undoubtedly a Christian value – it is a firm and preserving determination to commit oneself to the Common Good’ (O Bem Comum).

Corruption is acting as a brake on sustainable development. It reduces or retards a country’s economy. It takes resources from education and health, rewards the incompetence and dishonest and penalises hardworking and honest citizens.

Corruption widens political and economic inequality. It discourages or steal private sector investment and deprives ordinary citizens of a responsive and even- handed public administration.

Corruption – and the struggle against it – is an issue that stands above the divisions of party politics. Anyone who is concerned for the future of East Timor and the well-being of our people can and should come together to ensure that it is prevented, if not eliminated, in our collective process of nation-building.

I propose that the way to go about in East Timor is through dialogue, the raising of awareness and through a coalition of all three sectors – government, civil society and the business sector – to formulate a plan in three key strategic areas:

- Prevention of corruption;
- Prosecution of those who commit graft and corruption; and
- Promotion of a corruption-intolerant culture.

We need to develop a set of tools that we can use to prevent and combat corruption. These are accountability, transparency and the active involvement of civil society. These are tools that:

- Build more effective and efficient government;

- Secure the State against infiltration by interested groups or organised crime;

- Protect human rights;

- Alleviate poverty through participatory development process and access to essential services such as health and education;

- Build public belief in the institutions that server them; and

- Establish public confidence in government.

Within the administration, we need to ensure that the our government is transparent and accountable and the justice system has integrity. There are some practical measures we can implement now:

- Ensure salary levels are high enough for a government official to be able to support his or her family without needing “extra income”;

- Ensure that government officials are respected and can respect by refusing to refuse bribes.

- Ensure that the community leaders show the way by refusing to take part in corruption activities. Many people learn from their leaders, both in a practical and in moral sense. Leaders must be totally clean and show the highest standards in everything they do.

- Ensure that the civil society is strong and able to monitor and subject government leaders to questioning and analysis about their activities. Civil organizations (ONG and people’s organization) must be independent of government and closely linked to the people.. It is crucial that we lay the basis for this now.

- We need to put more emphasis now on creating a legal and police system which is effective in provide justice. Leaders who break the law must be made accountable for their crimes. The ordinary people will see this and know that a new society has commenced. But if we fail to ensure that the law applies equally to everyone, regardless for their status, we will be laying the grounds for future problems.

- Introduce a code of conduct for politicians, for appointment process, and for lobbying practices. This can curtail corruption as can, in the longer term, establishment of official regulatory mechanism.

I pray to God that the Government and National Parliament will be able to implement moral values in our beloved homeland.

Fonte: Forum Haksesuk


Friday 26 June 2009

Poema nebe koalia hodi hau naran

Passa Tempu ho Ita Nia Oan

Passa tempu ho ita nia oan, sei fo’o konfiansa ba sira.
Akompanya ita nia oan iha moris tomak, sei halo sira moris iha responsabilidadi.
Labele hatudu violensia ba ita nia oan, sei fo’o esperansa ba sira.
Dada lia hamutuk ho ita nia oan, halo sira hadomi malun.

Ita Timor sei iha hahalok violentu.
Mesmu iha labarik ki’ik nia oin, violensia kontinua existi.
Ita Timor sei dauk iha respeitu ba labarik ki’ik sira.
Dala barak, inan-aman rasik maka la hatudu domin ba oan sira.

Fo’o tempu ba oan sira, sei halo sira hadomi ita.
Halo refleksaun ba oan sira nia futuro, sei loke dalan ba sira nia futuro.
Lori kosar bem rasik hakiak oan sira, sei iha dalan diak ba sira nia moris.
Halimar ho ita nia oan, sei halo sira hamnasa i respeitu malun.

Kuandu ita hatudu hamnasa, respeitu, konfiansa,
Esperansa no hadomi ba ita nia oan sira, loron ida, ita sei la moris mesak iha mundu modernu nia laran.

Celso Oliveira

Saturday 20 June 2009

Funu Nain no Mauhu iha Hau Nia disionariu Literariu

Uluk, kuandu ita koalia konaba mauhu, ita sei refere ba ema sira nebe halo servisu ba Indonésia. Uluk, ema barak maka moris hanesan mauhu, atu nune sira bele moris i sira bele dada is. Tamba moris duranti tinan 25 iha funu ida nia laran laos hanesan moris loron ida ou loron rua. Atu moris duranti tinan 25 nia laran, ema presija han, ema presija uma, ema presija servisu, no seluk tan.

Desde prinsipiu hau koloka-an hanesan ema mauhu. Housi pozisaun mauhu, hau bele hareé dok –alias- kuandu hau tau-an hanesan mauhu, maka hau foin hatene lolos konaba oinsa futuru Timor hafoin tiha ukun rasik-an.
Ohin loron, ema lubun wain nebe uluk halo servisu ba Indonésia kontinua moris iha knua ida deit, naran Timor, hamutuk ho ema sira nebe uluk sakrifika-an “klamar ho isin” ba Timor nia ukun rasik-an. Ema sira nebe uluk hanesan mauhu, ohin loron kontinua kaer empressa oi-oin, tu’ur iha governu, oan sira kontinua eskola, no seluk-seluk tan.

Maibe, hosi hateke ba hau-an hanesan mauhu, hau mós hakarak hateke ba hau-an hanesan ema funu nain.
Uluk, kuandu ita koalia konaba estafeta, ai-laran, etc, ita sei refere ba ema funu nain –alias- sira nebe hakarak Timor ukun rasik-an. Uluk, susar tebes-tebes atu hetan kontaktu ho funu nain sira. Ohin loron, ema barak maka moris hanesan funu nain Timor nian. Ohin loron ho fasil tebes-tebes ita halo identifikasaun ba funu nain sira tamba funu nain hotu-hotu simu medalha kondekorasaun, i, hetan benefisiu hosi Estado Timor. Se karik la hetan medalha kondekorasaun ou Estado Timor la tau matan ba funu nain sira, entaun sei mosu protestu, i, housi protestu sei mosu sentimentu: revolta, inveja, ódio, etc.

Hateke ba hau nia-an hanesan mauhu no funu nain, tuir lo-los bele sai hanesan modelu simples ida hodi ita bele kompriende lolos konaba realidadi atual –alias- saida maka ema Timor hakarak lolos iha faze mengisi kemerdekaan?

Ohin loron, iha faze mengisi kemerdekaan, hau sempre hakarak atu Timor moris iha hakmatek ida nia laran. Hakmatek signifika katak labele iha tan funu, rungu ranga, kekacauan. Hakmatek signifika moris iha harmonia, trankilidadi, paz no domin. Hakmatek signifika labarik sira ba eskola loron-loron. Hakmatek signifika kalan ema bele dukur diak, loron ema bele halao knar ho responsabilidadi.

Ne’e duni, hau konsidera katak independensia Timor atu kria/harií Timor hanesan espasu bo’ot ba ema Timor hotu. Seja nia uluk hanesan funu nain ou mauhu, aswain ba ukun rasik-an ou pro-integrasi. Futuro rai Timor depende ba ema Timor oan hotu nebe iha vontade atu servi povo Timor. Só hanesan ne’e maka ita bele dezenvolve ita nia rai Timor.

Oinsa maka Xanana nia atuasaun iha faze libertasaun no faze dezenvolvimentu?

Xanana Gusmão, atual primeiru ministru iha IV Governu Konstituisional kompriende katak iha funu nia laran maka ezisti termu aswain no mauhu, pró-kemerdekaan dan pró-otonomi/pró-integrasi. Maibe, iha ona faze dezenvolvimentu nasional (pos-kemerdekaan) labele ezisti termu sira ne’e.

Tamba ne’e maka desde prinsipiu Kayrala Xanana Gusmão defende guvernu ida (pos-kemerdekaan) ho karakter Unidadi Nasional. Governu Unidadi Nasional hanesan bandeira hosi CNRT (Conselho Nacional da Resistência Timorense) apresenta ba komunidadi internasional hodi hetan solusaun ba Timor nia kauza iha 1999. Governu Unidadi Nasional maka loke odamatan ba Bispo Carlos Filipe Ximenes Belo no José Ramos Horta (atual presidenti da republika) hetan Nobel da Paz iha 1998. Hodi planu governu Unidadi Nasional maka CNRT hetan apoio hosi grupu pró-demokrasi indonesia iha tinan 1992/93/94/95/96/97/98/99. Planu hosi Governu Unidadi Nasional maka hetan apoio total hosi Igreja Katolika Timor, juventude Timor no povo Timor tomak.

Ne’e duni, formasaun IV Governu Konstituisional alias governu AMP hanesan resultadu hosi planu governu Unidadi Nasional nebe CNRT defende iha faze libertasaun nasional.

Ohin loron, Timor Leste hanesan rai ida kiik no sei kiak, iha faze dezenvolvimentu nasional, labele sai hanesan ameasa ba Indonésia no Austrália. Timor Leste tenki fo garantia ba paz no seguransa iha rejiaun nia laran.

Parabéns ba Xanana Gusmão nebe halo tinan iha loron 20 fulan Junho.

Celso Oliveira,

Saturday 13 June 2009

Grupo banda Timor anima festa popular Santo Antonio iha Peterborough








Grupo banda Timor oan anima festa popular Santo Antonio de Lisboa nebe halo iha bar portugues iha cidade Peterborough, Inglaterra. Ema lubun wain hosi portuguezes, timorenses, guinenses, brasileirus no rai seluk tan halo parte iha festa popular ne'e.

Komposta hosi Alex (drum), Maulari (organ), Chico (bass), Azinho Garcia (melody) i Batista (vokal), grupo banda sei toka hosi tuku 7 kalan to'o madrugada, iha loron 13 iha bar nia laran.

Festa Santo Antonio hanesan festa popular ema portuguez nian. Tinan-tinan ema portuguez iha mundo tomak sempre selebra loron 13 fulan Junho hanesan loron popular Santo Antonio de Lisboa. Han sardinhas tunu hodi hemu cerveja hanesan tradisaun iha festa popular Santo Antonio nian.

Timor oan besik ema atus rua (200) hela iha cidade pepterborough. Fim

Celso Oliveira

Friday 12 June 2009

AMO-DEUS CORONEL SANTO ANTÓNIO

Por: Dom Carlos Filipe Ximenes Belo


Celebra-se no dia 13 de Junho a festa do santo português mais conhecido e mais popular no mundo católico: Santo António de Pádua ou Santo António de Lisboa.
Chamava-se Fernando Bulhões, e nasceu em Lisboa em 1195 (outros dizem que em 1191 ou em 1192). Foram seus pais Martinho Bulhões, oficial do exército de D. Afonso I e Teresa Taveira.

Fez os estudos na “escola catedral”, junto do Mosteiro de São Vicente de Fora, Sentindo-se chamado por Deus, entrou, aos 15 anos, na ordem dos Cónegos Regrantes de Santo Agostinho. Aos 17 anos, a seu pedido, transferiu-se para o mosteiro de santa Cruz de Coimbra, onde aprofundou os estudos monásticos e escriturísticos. Atraído pelo exemplo dos Franciscanos que viviam no ermitério de Santo António de Olivais, em Coimbra, e comovido com o martírio dos franciscanos em Marrocos, Fernando pede para entrar na Ordem franciscana, fundada por S. Francisco de Assis. Aos frades de santo António dos Olivais que tinham por costume ir ao mosteiro dos Cónegos Agostinhos pedir esmola, Fernando teria revelado o desejo morrer mártir: “ Irmãos, receberia com entusiasmo o hábito da vossa ordem se me prometêsseis enviar-me, logo a seguir, à terra de sarracenos a fim de participar da coroa dos santos mártires”.Tendo sido aceite na ordem, toma o nome de Frei António. No verão de 1220, António vestia o hábito franciscano e nos princípios de Novembro partia em Marrocos. Estando gravemente doente, os superiores acharam por bem repatriá-lo a Portugal. Com esta intenção embarcou, mas um forte vento impeliu o navio para o oriente, obrigando-o a atracar nas costas da Sicília (Itália). Frei António refugiou-se no convento dos franciscanos de Messina e dali, foi para o Capítulo Geral convocado pelo fundador, capítulo esse que começo a 21 de Março de 1221. Terminado o Capítulo, o provincial da Romagna levou Frei António consigo. Nessa região obteve do superior a licença para se retirar ao ermitério de Monte Paulo para consagrar-se à solidão. Em Setembro de 1221, durante a cerimónia da ordenação dos religiosos franciscanos e dominicanos em Forli, frei António, a pedido do superior, foi convidado para pregar o sermão. A sua intervenção foi de tal maneira retumbante que comoveu a todos, facto que levou o superior a destiná-lo para o apostolado. Os campos de acção foram muitos. Romanha, , Montpellier, Toulouse (Tolosa),Bourge, Limoges. Conta-se que em Rímini, os herejes impediam ao povo assistir aos serões do frei António. Perante a apatia dos seus ouvintes, o santo foi à costa adriática e começou a pregar aos peixes, dizendo: “ ouvi a palavra de Deus, vós peixes do mar e do rio, já que não a querem escutar os infiéis herejes”. Falando ele assim, acudiram peixes em cardume mostrando as cabeças fora da água.

Passados uns anos de apostolado, foi nomeado professor de teologia. Informado S. Francisco da sabedoria e santidade que tinha, e convencido da necessidade de estudo dos seus frades, enviou a santo António a seguinte carta. “A frei António, meu bispo, Frei Francisco, saúde em Cristo: Apraz-me que interpreteis aos demais frades a sagrada teologia, contanto que este estudo não apague neles o espírito de santa oração e devoção, segundo os princípios da regra. Adeus”. Pouco durou esse magistério no estudo dos franciscanos em Bolonha, pois as necessidades gerais da igreja exigiam sua presença França para combater a heresia albigense. O Papa que reinava na altura tinha feito um apelo a todos os pregadores para se lançarem no combate à heresia. Entre os escolhidos figurava Santo António. Dessa cruzada, diz um cronista: “ Dia e noite tinha discussões com os herejes; expunha-lhes com grande clareza o dogma católico; refutava vitoriosamente os preconceitos deles, revelando em tudo ciência admirável e força suave de persuasão que penetrava na alma dos seus contrários”. No capítulo geral de 1227 Santo António foi eleito ministro provincial da Romagna, cargo que exerceu até 1230. Nos fins de 1229 foi mandado para Pádua, onde se dedicou à oração estudo composição de sermões. Na Quaresma de 1231 suspendeu o estudo para dedicar-se de novo à pregação. Dizem as crónicas que “nele era tão vivo o zelo a devorara-lhe o coração, que se propôs a pregar durante quarenta dias contínuos. E era tanto o entusiasmo do povo, que se lançava sobre ele para lhe cortar pedaços do hábito”. Consumido pelo esforço e pela enfermidade, retirou-se para a solidão de Arcella, em Camposampiero. Ali viria a falecer no dia 13 de Junho de 1231, com 36 anos de idade. Logo que expirou, as crianças de Pádua correram a cidade gritando: “Morreu o Santo! Morreu Santo António! Ainda não tinha passado um ano a contar da sua morte, quando o Papa Gregório IX o declarou santo.

A devoção a Santo António em Timor-Leste.
Vem de muito longe esta devoção dos cristãos timorenses ao santo taumaturgo. Certamente desde o tempo dos missionários dominicanos. Por volta do ano de 1750, na povoação de Mena (hoje no Timor ocidental), a igreja tinha como orago, santo António. Segundo o primeiro padre timorense, pe. Gregório Maria Barreto que foi superior das missões de Timor em 1856, a igreja existente no reino de Cotubaba (Atabae) era dedicada a santo António. Segundo o mesmo padre Barreto, no reino de Montael havia a “real capela do Glorioso Santo António”. Era a única capela com paredes de tijolo, porém coberta de palha. No reino de Lacluta, a igreja era também dedicada a santo António (cf. Relatório ao Governo, 1865). No início do século XX, a capela de Alas era dedicada a Santo António (1905).

Hoje, ano da graça do Senhor 2009, são estas as igrejas de Timor-Leste, dedicada ao glorioso santo António: 1) Igreja de santo António (Paróquia de Motael - na cidade de Díli, diocese de Díli, ); 2) Igreja de santo António (Paróquia de Manatuto, diocese de Baucau); 3) Igreja de santo António, na cidade de Baucau (Paróquia de Baucau, Diocese de Baucau), 4) Igreja de santo António (Paróquia de Balibó, diocese de Dili); 5) Igreja de santo António (Quase-paróquia de Lacluta, diocese de Baucau; 6) Igreja de santo António (Estação missionária de Buibau, diocese de Baucau).

Acerca da devoção do povo de Manatuto, contava o padre Ezequiel Enes Pascoal, fundador e primeiro director da revista SEARA, que, em tempos idos, as populações ao verem os seus arrozais atacados e dizimados pelos ratos, levavam a imagem do santo a percorrer “natar” (várzeas ou campos de arroz), no meio de preces e “haklalan” (aclamações e gritarias). Contava-se que uma certa manhã, ao irem venerar a imagem do santo na igreja, os devotos viram os pés de santo António cobertos de lama. Pelos vistos, durante a noite o santo Padroeiro tinha saído do seu altar para ir “afugentar os ratos”, pois viram patentes nos “natar” as pegadas do santo… A verdade era que nos anos seguintes, o “neli” (arroz em português de Timor), produzia a cem por cento…Perante estes factos, os habitantes de Manatuto, começaram a aclamar o santo com o pomposo título de “Amo Deus Coronel Santo António”.

Ainda hoje, em Manatuto, no dia 13 de Junho, além das festas religiosas, os cavaleiros organizam os jogos chamados “cavalhadas”, durante os quais, os homens montados em cavalos e, em corrida, tentam arrebentar, com varapau, uma panela cheia de moedas e que está pendurada a uma certa altura…Que eu saiba é o único jogo que se realiza em todo Timor.

Na Paróquia de Baucau, a festa de santo António em organizada pelos quatro sucos (freguesias): Baha-uú, Tirilolo, Cai-bada e Buru-uma. No dia 12, á tarde, os moradores em trajes próprios acompanham o andor do santo até à “guarda” (casa/delegação do suco ou do reino). Aí as famílias fazem a velada rezando e cantando até ao dia seguinte, na hora em que a imagem é levada em procissão para a Igreja paroquial. Contam os “catuas” de Baucau que nos princípios do século XX, quando os moradores, na sua maioria gentios e animistas, foram a pé até à ribeira de Laleia, para receber e levar a imagem (estátua) de santo António até à vila de Baucau, a produção do milho e do neli (arroz) foi sempre abundante. Anos seguidos, na região de Baucau, nunca faltaram as chuvas, não houve ventanias ou tempestades; não houve pragas de ratos e de gafanhotos…E isso, deveu-se à intercessão de santo António. E em 1942, antes da entrada dos invasores japoneses, na vila de Baucau, os “catuas”, levaram o Santo e esconderam-no na grutas da “Ponta Bondura”. Essa região ficou livre da presença dos beligerantes até 1945, ano da rendição dos japoneses.

No enclave Oe-Cusse, Ambeno, na freguesia de Santa Rosa de Lima, foi construída durante o tempo da ocupação da Indonésia, uma capela dedicada ao santo António, e que se tornou centro de romarias. Para lá acorriam (e acorrem ainda) pessoas, não só de Oe-cusse, mas também das vilas e povoações de Timor Indonésio (Kefamenanu, Ponu, Wini, etc).

No mês de Julho de 1996, em plena ocupação indonésia, as populações de Timor-leste receberam com pompa e circunstância as relíquias de santo António. De acto, do dia 3 a 12 de Julho, multidões de devotos, quer nas vilas quer nas aldeias, “insistiam” com o Santo para que fizesse o milagre, o de ajudar a “libertar” Timor Loro Sa’e. E então rezavam:
“ Aman Maromak laran luak no diak, Ita fihir St. António nudar Evangelho ni sasin no manu-ain paz nian iha ami le’et. Rona ami nia oração. Halo família sira sai santo, tulun sira atu moris iha fiar; hametin sira iha unidade, paz no hakmatek. Haraik bens amai ami nia oan sira, hamahan foin sa’e sira. Tulun sira hotu nebé moras, terus no mesak. Thana ami iha susar loro-loron nian ho tia nia domin. Ami harohan ne’e hodi Nai Jesus Cristo ami Na’i. Ámen.”

Que o glorioso santo António continue a interceder junto de Deus uno e trino pelo povo de Timor-Leste.

Porto, 12 de Junho de 2009.

Nota: Imagem Google

Thursday 11 June 2009

Momentu Amorosu















Foto sira ne'e hau hasai iha hau nia vizinho nia uma tutun. Ohin lokoraik tuku 7.30. Labarik kiik ida hakbesik-an mai hau hodi dehan: papa, os passaros estao a beijar.

Imediatamente hau kaer hau nia makina fotografika hodi akompanya momentu amoroso ida ne'e.



Celso Oliveira

Sunday 7 June 2009

Timor oan iha Inglaterra halo festa independensia iha cidade peterborough












Trabalhadores Timor oan iha Inglaterra besik atus tolu (300) halibur hamutuk iha cidade Peterborough iha loron 30 fulan Maio hodi selebra tinan 7 loron independensia Timor Leste nian. Iha festa ida ne'e mosu mos ema portugueses, guinenses, brasileirus, polacos, lithuanias, kurdistauns, afrikanus no seluk tan maka halibur hamutuk ho Timor oan sira hodi rona muzika Timor nian no han ai-han Timor nian. Festa halo iha salaun East Comunity Centre hahu tuku 5 lokoraik to'o tuku 12 kalan.

Festa ida ne'e realiza hosi kontribuisaun Timor oan hotu iha cidade Peterborough nebe konsege hetan osan total 1900 pounds (ekivale 2900 $USA).

Tinan rua dala ida Timor oan iha cidade Peterborough halibur hamutuk hodi selebra loron ukun an Timor nian.

Timor oan besik atus rua (200) maka hela iha Peterborough. Labarik Timor oan barak maka oras ne'e moris no eskola iha cidade Peterborough. Fim

Bele hare video iha: http://www.youtube.com/watch?v=IExI1U9h5Zg

Celso Oliveira

Thursday 4 June 2009

Hakerek Nain Nebe Nunka Bele Halai Hosi Nia Hanoin Rasik (2)

Inosenti

Kuandu ita ema iha poder absoluto iha liman, ita nunka hakarak atu assumi kualker erro. Maibe, kuandu erro ida mosu derepenti iha ita nia oin, ita tenta atu halo nakukun ema seluk nia hanoin ou kakutak. Ita buka salva ita nia-an hodi hasai lia fuan oi-oin hodi bele salva ita nia-an rasik ou ita nia familia rasik ou maun-alin rasik. Primeiru, ita sei dehan katak ita ema inosenti -alias- ita laos ema sala nain ou ita nunka halo sala. Ita sei halo buat hotu-hotu hodi bele taka (cover) ita nia sala. Ita tenta uza sistema hotu-hotu hodi bele taka sala nebe ita halo tiha ona. Segundo, ita sei hakas-an atu domina sistema hotu hodi nune bele fo’o apoio ba ita.

Ita sei koalia ho matan momos (ho matan fuan mean) katak ita ema inosenti. Ita sei haraik-an hodi ema seluk bele fiar katak ita ema inosenti duni. Ita sei hateten ba ema seluk katak ita ne’e ema ida nebe buka aprende ho sala nebe mosu loro-loron.

Timor Leste, oras ne’e rejistu buat foun barak. Fenomena oi-oin maka mosu iha ita ema nia moris loro-loron. Buat foun barak maka mosu. Ema balun buka aprende ho buat foun, ema balun buka halimar nafatin ho buat foun. Ema balun “cuek” ho buat foun sira ne’e.

Iha ita nia moris nudar família bele dehan katak buat hotu lao diak ou lao normal. Ida ne’e tamba ita nia inan-aman la hatene saida makaKKN, Hammer, tender, seluk-seluk tan. Bele dehan katak ita nia inan-aman hanorin ita ho moral, ho sakrifisiu oi-oin. Bainhira ita koloka-an iha sociedadi ida nia laran, ita komesa hasoru realidadi foun ou oin seluk. Bainhira mosu ona osan iha ita nia moris, bele dehan katak ita haluha buat hotu. Osan bele halo ita haluha ita nia-an rasik, maluk rasik, fen ho lain bele soe malu, oan sira bele abandona inan-aman. Osan bele halo ita ema oho malun.

Osan bele halo ita inventa historia tun sae hodi bele moris ba nafatin ou hodi bele hetan nafatin fama iha sociedadi nia laran. Por exemplo: Uluk, kuandu ita hotu-hotu sei moris pás-pasan, ita hare malu hanesan maun-alin. Uluk, kuandu ita seidauk hatene saida maka naran Hammer, ita sei moris ho prinsipiu “a’at ita hotu nian, diak ita sei senti hamutuk”. Uluk, kuandu ita sei moris susar, ita sei respeitu amu lulik sira. Maibe, kuandu ita senti ita nia banku komesa nakonu ona ho osan, entaun ita komesa hare malu hanesan inimigu. Ita “tidak mau tahu” ema seluk nia direitu ou ema seluk nia problema ou ema seluk nia moris. Apalagi ita senti katak sistema nebe ita moris bá sei fo’o apoio ba ita, entaun ita sei halo buat hotu-hotu semau gue.

Hau iha serteza katak se karik ita kontinua moris ho mentalidadi hanesan ne'e, entaun ita nunka bele sai ema diak ou ema perfeitu iha ita nia moris. Buat nebe maka ita koalia ba sociedadi, apenas atu salva ita nia fama iha sociedadi nia laran. Tamba, de faktu, iha realidadi, ita sei moris hanesan ema primitivu iha mundu modernu. Tamba saida maka hau dehan nune? Tamba, de faktu, iha realidadi ita kontinua baku malun, ódio malun, inveja malun, laran moras ba malun, la respeitu malun, la iha tempu ba ita nia família, nunka rekonhese ita nia sala, etc….

Ohin loron, ita orgulhu lori titulo oi-oin iha sociedadi nia laran hanesan ministrus, ministras, deputadus, deputadas, seluk-seluk tan. Maibe, iha realidadi, ita nia família sei moris rungu ranga. Ita kontinua kria desigualdadi iha sociedadi nia moris, etc…

Ne’e duni, kuandu imi dehan imi ema inosenti entaun hau sempre hateten ba hau nia-an rasik katak hau maka sala. Hau sala nain.

Fim

Tuesday 2 June 2009

Hakerek Nain Nebe Nunka Bele Halai Hosi Nia Hanoin Rasik (1)

Hau nia kuartu kiik liu atu bele akumula hotu hau nia hanoin. Kada vez hanoin ida mosu iha hau nia ulun, hau senti kuartu nebe hau uza hodi toba la aguenta hau nia hanoin. Hau bok-an ba los, bok-an ba karuk, hau senti hau nia-an kiik derepenti, folin laiha derepenti. Lilin nia is nebe hau sunu kalan no loron hodi hasa’e harohan ba Aman Maromak, sei sai hanesan testemunhã iha hau nia moris.

Iha Timor Leste, ohin loron, ita sei kontinua uza “apelido” hanesan bandeira ida hodi bele hetan servisu no projektu. Ema nebe maka iha apelido konhesidu iha sociedade nia le’et, nia maka sei hetan liu servisu ou projektu. Ema nebe maka laiha apelido konhesidu iha sociedade nia le’et, nia sei difisil hetan servisu no projektu. Ema barak maka, mesmu konhesimentu akademiku laiha, maibe tamba nia família konhesida iha sociedade nia laran, entaun ho fasil nia hetan servisu no projektu.

Ne’e realidade ida nebe oras ne’e dau-daun mosu iha Timor. Ne’e hanoin ida nebe oras ne'e dau-daun mosu iha hau nia ulun. Maibe, hau sei la hakerek tamba hau tauk. Hau tauk lakon hau nia poder! Hau tauk lakon hau nia naran (fama)! Hau tauk lakon hau nia projektu! Hau tauk lakon hau nia servisu! Hau tauk lakon hau nia osan! Se hau kontinua hakerek, iha loron ida ema sei kaer buat nebe maka hau hakerek hodi akuza filafali hau-an. Maibe, ba Timor nia diak hau sei kontinua hakerek. Hau sei soe tiha tauk hodi habrani-an atu kontinua hakerek. Tamba hodi hakerek bele muda ema nia mentalidadi ou lalaok.

Iha hau nia perkursu literariu, hau hare hau-an rasik hanesan referensia ida hodi bele hakerek konaba ema seluk ou buat seluk. Hahalok hanesan ne'e provoka intrepretasaun oi-oin iha hau nia moris.

Iha kazu barak maka sai hanesan referensia konaba justisa laiha, korupsaun maka’as no hau hare katak ema sira nebe foti-an hanesan polítiku, sira rasik maka kontinua kria konfuzaun iha povo nia moris. Por exemplo: ohin dehan sei laiha marcha da paz no sei laiha eleisaun antesipada. Maibe, aban mosu fali deklarasaun politika iha imprensa katak marcha da paz sei halo no eleisaun antesipada sei mosu iha tempu badak. Buat hanesan ne’e maka kria konfuzaun iha povo nia moris. To'o ikus, ema politiku sira kontinua moris diak i povo maka sei mate ba bei-beik.

Konaba Timor, hau buka referensia barak iha Internet hodi hakerek. Ohin loron, grasa hosi teknolojia, hau bele hakerek buat barak sem lao sai hosi hau nia uma. Timor Leste moris iha sekulu pos-modernu ne’e duni presija hetan sistema governu ida forte. Atu sistema governu sai forte presija kria duni sistema seguransa no ekonomia ida diak no forte. Se la halo hanesan ne’e, Timor Leste nunka hamrik metin hanesan Estado ida forte i independenti.

Ema Timor konhesidu hanesan ema lutador. Maibe barak sei moris ho karakter hanesan ema primitivu iha mundu modernu. Iha hau nia perkursu haeesan ema lao rai, hau sempre buka haré hau nia-an rasik hanesan ema primitivu nebe moris iha mundu modernu. Hau tenta halo kombinasaun entre hau nia-an rasik ho realidadi foun ou ho mundu foun. Laos fasil. Klaru.

Ohin loron laos susar atu ita koalia konaba Timor. Tinan 30 liu bá, ita hotu-hotu sei koalia konaba sofrimentus, kanek, susar, mate, mate no mate. Tinan 30 liu bá, ita seidauk hatene konaba Internet nebe bele dada besik informasaun oi-oin iha mundu ida ne’e konaba Timor. Tinan 30 liu bá, susar tebe-tebes atu ita hetan relatoriu diak ida konaba Timor. Tinan 30 liu bá, ita seidauk hanoin atu halo moris labarik sira nebe ohin loron ho fasil uza komputador. Tinan 30 liu bá, tamba ita sei interesse liu halo funu nebe ema balun bolu funu ho dalan pasivu maibe balun bolu funu ho dalan violentu, entaun ita la interesse ho ita nia estudu rasik. Tinan 30 liu bá, laiha ema ida maka fo atensaun ba nia família rasik; nia lain ka fen, inan no aman, oan sira, estudu, uma no seluk tan. Nein ema ida. Klaru. Tinan 30 liu bá, ita buka malun hodi halibur malun atu haksesuk konaba oinsa ita atu halo funu, laos halibur malun atu koalia konaba oan sira nia futuru ou oinsa maka labarik sira nia moris loro-loron. Tinan 30 liu bá, seidauk iha ema ida maka hanoin atu sosa kareta ida ho marka Hammer. Tinan 30 liu bá, ita sei moris rungu ranga.

Ohin loron, funu hotu ona maibe ita sei kontinua moris ho memoria funu nian.

Ohin loron, hau hare katak ferik no katuas sira dehan ba labarik sira nune: se imi maka moris iha ami nia tempu lahatene imi bele moris duni ka lae. Tamba iha ami nia tempu, moris laos fasil hanesan oras ida ne’e. Maibe, ohin loron se los maka hakarak fo interesse hodi rona lia fuan sira hanesan ne’e? Maibe, tinan 30 liu bá, ferik katuas sira kuandu koalia, labarik sira tenki rona. Tinan 30 liu bá, Igreja Katolika Timor sei nakonu ho sarani sira nebe hatudu sira nia fiar ba Jesus Kristu. Tinan 30 liu bá, ema ida seidauk koalia konaba abortu iha Igreja Katoliku Timor nia laran. Tinan 30 liu bá, bispo, padre no madre sira kuandu lao iha dalan ninin, sarani sira sei hadau malun atu rei liman.

Ohin loron, kuandu ita túúr iha gabinete diak ida ou sekretaria diak ida nia oin kompletu ho AC, komputador ida, telemóvel diak ida no kareta Hammer ida, bele dehan katak ita haluha hotu ita nia-an rasik. Ita senti katak ita iha poder absoluto. Kuandu ita iha ona poder absoluto, ita sei haluha ita nia maluk hotu. Ita sei haluha lei nebe tuir lolos bele hadia ita nia moris. Ita sei haluha lei nebe bele hadia ita nia sociedadi. Ita hanoin katak ita maka lei.
Ohin loron, kuandu ita halo tiha juramentu, hafoin jornais no televisaun komesa koalia konaba ita nia figura, ema barak komesa hatudu sira nia respeitu mai ita, ita nia vaidadi mós komesa mosu ona.

Dala barak ou barak liu maka ita hakarak atu ema seluk moris tuir lei maibe ita rasik la konsege moris tuir lei. Dala barak maka ita koalia konaba violensia domestika maibe ita rasik maka prátika violensia domestika iha ita nia uma laran. Tamba, desde prinsipiu ita hanoin katak ita maka lei entaun violensia domestika nebe ita halo (ho kamuflade) ita sei hateten katak ida ne’e laos violensia domestika.

Agora, kuandu ita koalia konaba historia hosi tinan 30 liu bá, ema seluk sei dehan nune: se maka haruka atu o mete iha funu nia laran.

fim