My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Sunday 12 August 2012

HAU NIA MORIS, FAMILIA HO UMA KAIN


Historia real hosi Reitor DIT Estanislau de Sousa Saldanha, nebe bele muda Timor oan nia hanoin no moris.

Estanislau Saldanha ho nia familia 

Parti Ida

Hau, Estanislau de Sousa Saldanha, moris iha Uatulari, husi familia agrikultor ho familia kiak ida husi Nunumalau, Afaloicai, Uatulari, Viqueque, Timor-Leste iha 29 Novembru 1966. Hau nia aman, Januario Saldanha (mate ona) husi Nunumalau, jerasaun Makasae husi Quelicai (Abu). Hau nia inan, Amelia de Sousa (agora hela iha Nunumalau) h
usi Sorudou, Uani-uma, Uatucarbau, jerasaun Naueti. Ami nia knua Nunumalau iha kedas Fronteira, entre Suco Babulo ho Suco Afaloicai nebee iha Naueti ho Makasae, no husi jerasaun kahur malu, Makasae-Naueti, neduni ami maun-alin sira mos hatene hotu Makasae ho Naueti. 

Hau nia aman ho inan la eskola, nunee sira la hatene lee ho hakerek. Aman servisu nudar agrikultor, iha tempu udan halo natar ho toos no iha tempu bailoron koa hare, kesi kuda ho tulun hare karau. Hau nia inan tulun hau nia aman hodi servisu iha natar ho toos, hare oan sira, no iha tempu bailoron tulun koa hare, no halo tais (tais feto ho tais mane). 

Maske badinas loos iha toos ho natar iha tempu bain let, maibe hau nia inan-aman la falta ba igreija iha domingo, anounser moras. Tanba nee keta hakfodak hau nia inan nee sai hanesan mos “pasukan berani mati" (hahahaha....), bainhira igreija demo iha Dili kontra desizaun Governu TL hodi hasai "relijiaun" nudar materia obrigatoriu iha kurikulu eskola primaria, nia iha laran hotu, lor-loron ba tasi ibun hodi demo, maske ami dehan lalika. Nia siak ami hodi dehan “tanba hau fiar, tuir igreija no halo buat sira nee, mak ohin loron imi sai ema. Nebee nonok”. Iha tempu Indonesia, sarani sira iha Uatulari ba sobu mesjid ho igreja seluk, tanba ladun aseita existensia relijiaun seluk iha sira nia sub-distritu, hau nia inan mos pasti iha laran. Nee fiar ida konservativu ba maromak ho igreija, parese nee esesivu. Maibe nee fiar, sira kumpri, no ami oan sira mos fiar nee, maibe oan sira sei la militan hodi sai "pasukan berani mati" hanesan hau nia inan hodi sobu "ema nia fiar". 

Hau nia aman nia agenda servisu nee tetap ona, loron bain leet ba kantor (toos, natar ho hare karau/kesi kuda) iha tuku 5 ka 6 dader, no fila haan dader tuku 9, ba fali servisu too rai nakukun (la hare malu, nee sasukat oras foho nian) mak fila uma (han meudia iha natar laran ka toos laran). Iha Domingo, servisu para hotu, so ba misa deit, hotu misa, hau nia aman baibain ba kualia halimar ho maun-alin ka kolega sira ou ba futu manu ka joga karta ho maluk ou maun-alin sira, Nia agenda nee, hahu husi servisu makas iha loron bain leet, ho fim semana santai, inklui joga karta ho maluk ho maun-alin sira. Ida nee hampir pasti, nia oan sira barak mak "copy & paste" nee. Nee mak pepatah dehan "buah jatuh, tidak jauh dari pohon (aifuan monu, la dok husi nia hun)”. 

Hau nia aman ho inan mos badinas tulun igreija, lori sira nia servisu, tulun ho produtu agrikultura ka tulun osan tuir sira nia kbiit. Ba sira rua igreija ho maromak mak buat hot-hotu, ho tuir mai mak adat (beiala sira). Pratika rua nee lao paralelu, desde avo sira nia tempu, too mai ami oan sira.

Hau nia aman ho inan mos halo lia la hakiduk via sira nia servisu makas, ho solidaridade social nebee boot ba familia ho ema seluk. Ba sira, kaer metin filozofia simples ida, “tulun ema, atu ema seluk mos bele tulun fali ita. Se ema seluk la tulun ita mos, aman maromak ho matebean sira sei tulun ita”. Susar tebes atu rasionaliza nee, no oan sira buka muda oituan, maibe susar atu konvense sira, tanba sira hatudu evidensia forti, “ami halo buat sira nee, mak agora imi sai ema”. Oan sira lakon resposta sensivu hodi hatan ba statemen nee. Maske nunee, “jiwa social”, dala ida tan, “aifuan monu, la dok husi nia hun”, nia oan sira mos “copy and paste” hahalok sira nee, maibe halo ajustamentu balu hodi tuir trend mudansa moris iha tempu agora. 

Ami maun-alin sira hamutuk 12, bele sai hanesan tim futebal ida ho cadangan ida. Karik basket, ami iha tim rua, ho cadangan ida no voli karik, ami iha tim rua cadangan la iha. Kalah Manajer Tim mak hau nia aman ho Sefi logistika mak hau nia inan. Maibe tanba hau nia alin rua mate ona, agora ami iha nain sanulu deit, no ami mos lakon manejer diak ida, hau nia aman, no sefi logistika mak sei forti hela, no agora sei hela iha Nunumalau. Nunee ami so bele forma deit tim voli ida, maibe tim tebe bola elementu la too ona. Ami sei bele harii tim basket rua, maibe la iha cadangan. Maske nunee, ami la bele ona halo tim bola, tanba ami nia kabun mos bola hotu ona, nunee duni tuir bola mos la toman ona. Nebee husik oan sira ho bei oan sira mak forma fali tim bola.

Ami nain 12 mak nee:
1. Jacinta Saldanha, kaben nain, hela iha Nunumalau, feto foun Uatulari duni (naueti), hotu eskola primaria iha tempu Portuguese, no uluk servisu nudar profesora iha tempu Portuguese ho Indonesia. Agora la servisu tanba ami husu tulun ba nian hodi hein uma iha Nunumalau, Uatulari.
2. Salavador J. Ximenes Soares , kaben nain, hela iha Dili, mane foun Liquica, lisensiadu Direitu (Sarjana Hukum) husi Universidade Katolika Atma Jaya Jakarta, agora servisu nudar Diretor Geral STL Media Group, uluk tempu Portugues eskola iha Liceu Dili, no iha Indonesia nia tempu Diretor Diariu Suara Timor Timur, ho Membru Parlamentu Indonesia husi Timor Leste.
3. Adozinda Maria Nunes, kaben nain, feto foun Aileu, iha tempu Portugues eskola iha Kolegia Santa Terezinha Osso, no iha tempu Indonesia eskola iha KPAA. Agora la servisu alias hela iha uma hodi loke kios no hein nia oan sira. Uluk iha Indonesia, nia servisu iha Kantor Funsaun Publiku.
4. Domingos Saldanha, kaben nain, mane foun Oecusse, Lisensiadu Politika husi Universidade Timor Timur (UNTIM), Timor Leste. Agora servisu nudar Vise Diretor STL Media Group. Iha tempu Portuguese eskola iha Escola Tecnica Dili, no Indonesia nia tempu servisu nudar staf iha PEMDA Dili, no Vise Diretor Diariu Suara Timor Timur.
5. Joao Mariano de Sousa Saldanha, kaben nain, hela iha Dili, mane foun Lolotoi, Bobonaro, doutoramentu (PhD) iha Politika-Ekonomia husi Universidade San Diego, USA. Iha Portuguese nia tempu eskola iha Escola Technica Dili. Iha Indonesia nia tempu, depois hetan lisensiadu ekonomia (Sarjana Ekonomi) husi Universitas Kristen Satya Wacana (UKSW) Salatiga ba hanorin iha Universitas Krida Wacana (UNKRIDA), Jakarta. Depois manan bolsa estudu Fullbright ba kontinua Master iha International Management iha Arizona, USA, hotu Master hanorin iha Universitas Katolik Atma Jaya Jakarta ho Universitas Trisakti Jakarta. Nia mos sai dosenti vizitante iha Charles Darwin University, Australia ho peskizador vizitante iha Australian National University, Australia. Hotu nee nia hetan bolsa estudu husi Ford Foundation hodi hola PhD iha Harvard University/San Diego University iha USA. Agora servisu nudar Asesor Makro-Ekonomia iha Ministeriu Finansa, Timor-Leste ho sai nudar Prezidenti Partidu Republikanu.
6. Estanislau de Sousa Saldanha, kaben nain, mane foun Ualili, Baucau, hela iha Dili, Master iha Teknolojia Kimika (Energia ho energia alternativa) husi Massey University, Nova Zelandia. Uluk Portugues nia tempu eskola iha escola Primaria, Uatulari, no iha tempu Indonesia servisu iha Dinas Pertambangan Timor Timur. Agora sai hanesan Reitor Dili Institute of Technology (DIT), Timor Leste. 
7. Salis. Agora hela iha suku BALALA (suku Ba La fiLA) alias matebean ona iha tempu Portugues, momentu nia sei kiik hela.
8. Saturnino Baptista de Sousa Saldanha, kaben nain, mane foun Dili, hela iha Dili, Eskola Doutor Espesialista iha Ortopedika iha Universitas Kembangsaan Malaysia (UKM). Uluk tempu Portugues nia eskola iha Escola Primaria Uatulari, no tempu Indonesia eskola iha Fakuldade Medicina, Universidade Diponegoro (UNDIP) Semarang, Indonesia. Agora servisu iha Hospital Nasional Guido Valadares, Dili. 
9. Angelina Joanina Saldanha, kaben nain, feto foun Uatulari (makasae), hela iha Dili, hola lisensiada iha Direito (Sarjana hukum), Universitas Katolik Soegyopranoto, Semarang, Indonesia. Agora servisu nudar procuradora iha Procuradoria Distritu Dili. 
10. Ladislau Estaquio de Sousa Saldanha, kaben nain, mane foun Ermera, lisensiadu iha agrikultura husi Universitas Kristen Satya Wacana (UKSW), Salatiga, agora hola programa masteradu computer iha UNTL. Agora servisu iha Timor Telecom. 
11. Cirilia Amelia de Sousa Saldanha, kaben nain, feto foun Aileu, eskola iha UNDIL (la hotu), no agora servisu iha RTTL. 
12. Salis. Agora hela hotu iha suku BALALA alias matebean, mate sei bebe hela antes sa’e matebean iha tinan 1977. 

Hanesan hau temi iha leten, hau kaben iha Salatiga, Java Central, Indonesia, iha tempu ida hau nia kaben, Isabel Franklin de Jesus Marques Belo (Betty), husi Boleha, Uailili, Baucau, sei eskola hela iha Universitas Kristen Satya Wacana, Salatiga iha tinan 1992. Agora Betty servisu iha UN Women iha Dili. Hau kaben iha Igreija Katolika “Miki”, Salatiga, ho padrino/madrina mak hau nia maun boot, Salvador Januario Ximenes Soares ho nia kaben Isabel de Jesus. Ba hau loron kaben espesial no memoriavel, nunee bele halo ita nain ho ema seluk hanoin nafatin momentum nee. 

Tanba nee, bainhira kaben, ami deside hodi uza ropa tradisional Timor nian, tais, no hakarak hatais tais kompletu, maibe belun ho maluk balun dehan lalika uza kompletu, no uza tais maibe uza kamizola iha laran. Parase razaun ba sira husu ba hau la bele uza ropa kompletu mak nee: (1). Hatais ropa ho tais tradisional kompletu hare hanesan fali “porno”. Momentu neba body mos “bina rangka” neduni ladun pas ida. Karik body bina raga, belun sira mos kala suporta mate an karik. (2). Iha tempu neba duut mos naruk hela iha hirus matan, no kaliling. Duut ida matebean nian sei buras hela, maibe problema boot mak morin ida matebean nee mos sei makas, tauk polusaun, no halo ema la tahan tuir misa. Problema momentu nebaa “rexona” mos la iha, ka iha mos, sei sosa lakotu. Nunee mos atu uza kamii maibe tauk fali nehek ho susuk hahhahhh…. (3). Razaun nee mak perigu liu, la toman hatais ropa adat-tais tradisional Timor nian, bainhira hatais sala, no kaer sala tais iha Igreija laran bele monu tuun, padre bele taka matan, enves de fo bensaun ba ami nia kadeli ho ami rua, amu bele fo sala bensaun fali ba “baino ho noi oan”, habis tanba tais monu, padre hotu taka matan hodi hateke matan ikun deit hahahha…. Neduni ami kompromi, hatais tais ba misa kazamentu la presiza kompletu no uza kamizola iha laran. Nunee “ROPA BELE INPERFEITU, MAIBE KABEN IHA IGREIJA TENKI PERFEITU”. 

Nunee mos bainhira atu halo resepsaun, hau hakarak uza “maek” ida ka talas boot ida, depois infeita, hodi simboliza hanesan dosi kek ida hodi koa, lalika kek ida. Ida nee buat ida ke lain-daripa-yang lain, ema sei la halo tuir, la haluha, no ema sei konta ba malu tinan-ba-tinan konaba momentum “aneh” nee. SIMPLES, MAIBE MEMORIAVEL (SIMPLE BUT MEMORABLE). Maibe hau nia maun Salvador ho Mana Belita seidauk bele simu idea “aneh” nee, no lakohi idea maek/talas troka ho dose kek iha meja leten. Neduni Maun Salvador, Mana Belita ho hau nia maun seluk, Domingos Saldanha ho hau nia banin sira (Carlos Marques Belo ho Aquelina Freitas) mak tulun halo ami nia festa kaben nian, ami simu deit, no dansa too dader iha Kafetaria Kampus UKSW Salatiga. Keep my wedding ceremony based on the basic philosophy: “SIMPLE, CHEAP, MEMORABLE AND BACK TO BASIC AS A VILLAGE SON”.

Agora hau iha oan 3, hot-hotu mane. (1). Ida boot, Jevelinho Januario Franklin Baptista de Sousa Saldanha (JOVI), moris iha Salatiga, 3 Outubru 1992. Agora nia eskola programa lisensiatura iha Sistem Informasi (Informatika) iha UKSW Salatiga. (2). Estornino Alberto Franklin de Sousa Saldanha (NINO), moris iha Dili, 28 Augustu 1997. Agora Nino eskola Kelas I iha SMA Lab UKSW Salatiga. (3). Joaozinho Franklin Saldanha (SINO), moris iha Dili, 30 Juinu 2002, no agora eskola iha Escola Primaria Portugues iha Balide, Dili. Distansia moris oan sira, kuaze tinan lima-lima, nee planeia duni nunee atu oan sira bele tulun malu, no fo espasu ba inan-aman hodi prepara oan sira nia futuru. Espera inan-aman bele tulun oan boot, eskola hotu, servisu hodi tulun fali inan-aman hodi haruka nia alin sira ba universidade. Nee espetativas nebee mosu antes hau kaben, maibe bele realiza ka la lae, nee misteriu maromak nian. “IT IS GOOD TO HAVE A FAMILY PLAN, AND OUR RESPOSIBILITY IS TO WORK HARD TOWARD THIS PLAN, NO MATTER WHAT THE RESULTS WILL BE, THIS IS THE SECRECY OF THE LORD”. *

*). Historia mesak nee hau hakerek hodi share ho belun FB sira. Ida nee bazeia ba pedidu husi belun Celso Oliveira nebee husu ba hau dala rua ona via FB. Agora mak hau foin hahu hakerek, maibe nee hanesan Parte Ida, depois sei iha Parte seluk. Deskulpa karik hostoria mesak nee lakona ba belun sira nia laran. Hakoak boot.

1 comment: