My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Tuesday 11 August 2009

NASIONALIZMU TIMOR-LESTE NIAN HATEKE HOSI NINIA POETA SIRA- NIA HANOIN


(Ensaiu ne'ebe hato'o iha konferensia iha UNTL kona-ba "UNDERSTANDING TIMOR-LESTE" iha loron 2, fulan-Jullu, tinan 2009)

Hosi: Abé Barreto Soares

“Poetry is existential communication”
Breyten Breytenbach

INTRODUSAUN

Kestaun nasionalizmu sempre sai nu’udar tópiku ida-ne’ebé interesante atu elabora no ko’alia, partikularmente iha rai hanesan Timor-Leste, ne’ebé hakat liutiha ona periodu kolonializmu iha tempu Portugál no Indonezia nia ukun.

Hanesan mós eskritór sira seluk iha kolonia Portugeza iha kontinente Áfrika ne’ebá, eskritór Timoroan sira mós hala’o knaar ida-ne’ebé signifikante tebetebes hodi sunu lakan sentimentu nasionalizmu entre sira-nia maluk patriota sira-nia leet durante funu ba libertasaun nasionál. Ezemplu konkretu ida maka ita bele foti hosi rai Angola maka ninia eskritór, António Agostinho Neto ne’ebé, “la’ós sai de’it nu’udar Angola nia Prezidente ba dahuluk maibé kontinua sai ninia poeta ne’ebé prominente liuhotu, ho nia obra sira publika iha lian oioin. Neto nia poezia sira lida ho luta atu hetan liberdade, no ninia poema sira balu transforma sai inu sira libertasaun nian.”

Ensaiu badak ida-ne’e tenta atu analiza no diskuti oituan kona-ba obra literária poeta prominente Timor-Leste nian na’in tolu: Fernando Sylvan, Francisco Borja da Costa no João Aparício, ne’ebé--oituan ka barak--ajuda tiha ona hodi forma konsiénsia nasionalizmu ema Timoroan nian iha pasadu resente ba istória kontemporánia Timor-Leste nian.

Ensaiu ne’e mós sei buka atu diskuti oituan liután kona-ba relevánsia obra literária poeta na’in tolu ne’e nian iha kontestu Timor-Leste ne’ebé livre no independente, no sira-nia vizaun ba Timor-Leste ne’ebé pásífiku no mós prósperu iha tempu ikus mai.

Fernando Sylvan: “....nem por um minuto me calarei”

Timoroan ida-ne’e la’ós koñesidu hanesan poeta de’it, maibé nia mós koñesidu hanesan prozadór no ensaísta ida. Nia naran loloos maka Abílio Leopoldo Motta-Ferreira. Nia moris iha Dili, Timor-Leste iha loron 26, fulan-Agostu, tinan 1917. Nia mate iha Cascais, Portugal iha loron 25, fulan-Dezembru, tinan 1993.

Tempu barak liu maka nia halo hotu iha Portugal. Wikipedia fó sai liután katak, apezarde “distánsia jeográfika entre Portugál no Timor-Leste, eskritór oan ida-ne’e kontinua nafatin hakerek kona-ba nia rai. Nia elabora kona-ba lenda, tradisaun no foklórika Timor nian iha nia obra sira. Nia mós, to’o ikus, koñesidu hanesan poeta boot ida lian Portugés nian, no nia sai mós prezidente ba Sosiedade Lian Portugés.”

Hosi livru “A Voz Fagueira de Oan Tímor” ita bele koñese kuaze obra poétika tomak Fernado Sylvan nian. Hosi livru ida-ne’e maka ita hetan poema balun, ne’ebé deskreve sentimentu forte espiritu nasionalizmu ema Timoroan nian.

Iha tinan 1971, tinan tolu molok Revolução dos Cravos akontese iha Portugal, Fernando Sylvan hahú fanun ona nia maluk sira kona-ba kestaun rasizmu.Tinan 1971 ne’e sai nu’udar tinan Internasionál kontra Rasizmu. Hanesan portavós ida povu kolonizadu nian hosi nasaun Terseiru Mundu, Fernando Sylvan espresa nia sentimentu profundu kona-ba asuntu ne’e liuhosi nia poema Mensajem do Terceiro Mundo. Hosi liña balu poema ne’e nian, nia marka nia pozisaun firme, hodi hananu,

“Não tenhas medo de confessar que me sugaste o sangue
E esgravataste chagas do meu corpo
E me tiraste o mar do peixe e o sal do mar
E a água pura e a terra boa
E levantaste a cruz contra os meus deuses
E me calaste nas palavras que eu pensava.
.............
Não tenhas medo de confessar o esforço
De silenciar os meus batuques
E de apagar as queimadas e as fogueiras
E desvendar os segredos e os mistérios
E destruir todos os meus jogos
E também os cantares dos meus avós.
.....
E eu sobrevivi
Para construir estradas e cidades a teu lado
E inventar fábricas e Ciência,
Que o mundo não pôde ser feito só por ti.”

Iha tinan 1981, hafoin tiha tinan neen Timor-Leste hetan invazaun no okupasaun hosi nia rai viziñu Indonézia, Fernando Sylvan mosu fali ona, hodi fó korajen ba maluk Timoroan sira atu luta kontra dominasaun estranjeira ne’e, atu to’o ikus hetan liberdade no pás. Nia lamenta mós ho Portugál nia reasaun maka la forte hasoru realidade ne’e. Poema Timor-Leste ne’ebé Fernando Sylvan hakerek ne’e, fó sai nia sasin, fó sai nia hakilar:

“Timor,
teu grito fretilin ecoará
com Portugal quieto
com Portugal calado
sem um acto de força a tua força
sem um gesto de orgulho ao teu orgulho
sem um nada de nada a tua História

Mas tu resistirás a Indonésia
e lutarás
e redesfraldarás a tua bandeira
e recantarás o teu hino
e reproclamarás a tua independência

E na liberdade das tuas liberdades
terás a justiça da tua justiça
e no amor do teu amor
terás a paz da tua paz......”

Fernando Sylvan iha vizaun katak, sedu ka tarde, funu Timor-Leste nian hasoru Indonézia atu hetan pás no liberdade, sei to’o nia rohan. Nia fiar katak, to’o ikus Timoroan sira sei ku’u duni ai-fuan ukun rasik an nian. Vizaun ida-ne’e partilla ho momós hosi líder Timor-Leste nian iha estranjeiru, José Ramos-Horta (Prezidente Repúblika atuál Timor-Leste nian) bainhira nia hala’o luta diplomátika iha tinan barak nia laran. Hosi Ramos-Horta nia livru, “Funu: The Unfinished Saga of East Timor”, ita mós bele hetan poema ki’ikoan ida Fernando Sylvan nian kona-ba funu, mak laiha títulu, ne’ebé nia sita:

“Funu, guerra. –A guerra
há-de terminar
a sorrir amor.

Semente a partir-se
tem seu fim na flor.”

Espiritu Mauberismu ne’ebé iha tinan barak haburas no promove hosi Fretilin iha luta ba libertasaun nasionál Timor-Leste nian, inspira “homen das letras” ida hanesan Fernando Sylvan. Liuhosi poema Manifesto Maubere, Fernando Sylvan hakarak haforsa liután determinasaun povu Timor-Leste, povu Maubere nian atu afirma nia identidade rasik. Maluk Timoroan barak iha rai estranjeiru, liuliu iha Portugál ne’ebá, kostume uza poema ne’e iha sira-nia atuasaun kulturál, hanesan omenajen ba lia-na’in ida-ne’e.

MANIFESTO MAUBERE

A cultura é a memória
de um povo que não morre!

A acção é a história
de um povo que não morre!

Ouviram?
Ouviram bem?

A vida é a liberdade
de um povo que não morre!

A independência é a vontade
de um povo que não morre!

Ouviram?
Ouviram bem?

A justiça é a oferta
de um povo que não morre!

A luta é a descoberta
de um povo que não morre!

Ouviram?
Ouviram bem?

Nicolau dos Reis Lobato, líder Timoroan nian ne’ebé mate iha kombate iha ai-laran, iha tinan 1978, laiha dúvida katak, halo Timoroan sira nia morál atu luta ba ukun rasik an sai nakdoko tebes. Fernando Sylvan tenta atu hamoris filafali espiritu luta nian, hodi deskreve Nicolau Lobato nia grandeza, ne’ebé sei kontinua moris no eziste iha Timoroan sira-nia fuan no laran. Poema Vozes Mauberes tuirmai haktuir sentimentu klean ida-ne’e:

VOZES MAUBERES

Uma criança chama:
-Presidente Nicolau Lobato!

Outras crianças chamam:
-Presidente Nicolau Lobato!

Vamos responder-lhes com as vozes dele:
-Presente!
-Presente!

Hanesan omenajen kmanek ida ba Xanana Gusmão (Primeiru Ministru atuál Timor-Leste nian), ne’ebé uluk iha ai-laran sai nu’udar lider prominente rezisténsia nian, Fernando Sylvan hananu iha nia poema tuirmai. Nia uza metafora manu aman atu deskreve funu-na’in, no tara hanesan kroat ka kilat. Maibé, iha nia poema ne’e, nia deskreve katak Xanana, hanesan manu-aman, la uza tara atu hafetu. Ne’e hatudu katak Xanana uza nia matenek, uza nia diplomasia atu manan nia funu-maluk sira.

Poema a Xanana Gusmão

Depois
(mas só depois)
os galos
lutarão sem lâminas

Poema ne’e mós hanesan esforsu ida hosi nia autór nian atu hatan no kompleta knananuk populár ema Timoroan nian, ne’ebe buras iha funu laran, hanesan deskreve tuirmai:

Manu aman Timor-Leste
Manu futu fatin
Lalika tau tara manu futu fatin

Iha seremónia sira bainhira selebra loron boot Timor-Leste nian, ema kostume hanoin filafali funu-na’in sira-ne’ebé mate iha funu laran--luta ba ukun rasik an, hodi halo “um minuto de silêncio”. Hanesan poeta ida-ne’ebé iha hanoin alternativu, Fernando Sylvan reaze hodi hatete iha liafuan poétika sira-tuirmai, hanesan aktu protestu nian ida:

“Pedem-me um minuto de silêncio pelos mortos mauberes
Respondo que nem por um minuto me calarei!”

Francisco Borja da Costa: “ ……Na ponta da minha baioneta/Marcarei na história a forma da minha libertação”

Lia na’in ida-ne’e koñesidu liu ho nia naran apalidu, Borja da Costa bainhira ita ko’alia kona-ba “Sé maka Sé” iha mundu literária Timor-Leste nian. Nia moris “iha Fatuberlihu, iha kosta sul Timor-Leste iha loron 14, fulan-Outubru, tinan 1946. Nia mate ho tinan 30 bainhira Timor-Leste hetan invazaun hosi tropa Indonézia iha loron 7, fulan-Dezembru. Tropás parakedista sira maka oho nia.

Borja da Costa iha nia observasaun di’ak ba kestaun diskriminasaun durante tempu ukun koloniál Portugés nian “bainhira nia tuir obrigasaun militar ba tropaz Portugés no haknaar iha Laclubar. Nia haree katak knaar militar ne’ebé nia hala’o nu’udar
“esperiensia di’ak”tanba nia hetan aten boot atu ko’alia hasoru diskriminasaun rasiál. Liutiha halo hotu knaar militár, nia fila fali ba knaar governu nian. Hosi nia pozisaun iha governu, nia bele observa prosesu sensura ne’ebé la’o iha ukun Portugés. Nia halo peskiza pesoál ba diskriminasaun hasoru ema Timor iha servisu fatin.”

Bainhira Revolucão dos Cravos mosu iha Lisboa iha loron 25, fulan-Abril, tinan 1974 Borja da Costa iha ona Portugal ne’ebá “hala’o estájiu iha “Diario de Noticias” “ Bainhira nia iha Lisboa, “nia haknaar no hela hamutuk ema Timor-Leste seluk iha Casa dos Timorenses, sentru ida ba nasionalista Timor-Leste iha liur. Tuir nia liafuan rasik, nia “politikamente hetan matenek” hosi ema Timor-Leste ne’ebé radikál”

Durante iha Portugal, Borja da Costa nia espiritu literáriu-revolusionáriu hakroat liután liuhosi nia leitura ba obra eskritór famozu sira.“Tuir nia, hakerek na’in ne’ebé iha influensia boot maka Bertold Brecht, Pablo Neruda, Maxim Gorky,”knaar Marxista” no poezia Mao Tsetung nian.”

Borja da Costa nu’udar lia-na’in ida ne’ebé “hakerek poezia iha forma klásika, iha lia-Tetum. Nia imajen sira ne’e hotu kona-ba buat murak sira Timor nian; foho tutun maka kleuk tun sa’e, manu sira iha knua laran, kona-ba mota sira ne’ebé fahe malu no hamutuk filafali ho laiha rohan laek.”

Borja da Costa hahú tenta atu fanun Timoroan sira hodi “loke matan didi’ak hodi haree realidade katak sira moris iha ukun koloniál nia okos” bainhira nia fila hikas tiha mai ona hosi Lisboa iha tinan 1974. Hamutuk ho nia maluk Abílio Araújo iha Fretilin ne’ebé nia rasik halo parte, sira “kria poezia no hananu ne’ebé fo sai hanoin nasaun povu Timor ne’ebé kleur tebes ona moris iha hanehan laran. Sira muda hananu tradisionál….Knaar ba dahuluk hosi rarosan ida-ne’e maka “Foho Ramelau” ne’ebé tuirmai hatene hanesan “hananu revolusaun” Fretilin nian..”

Foho Ramelau
…….
Tan sá timur ulun sudur uai-uain?
Tan sá timur oan ata uai-uain?

Hadeer rai-hun mutin ona lá!
Hadeer loron foun sa’e ona lá!

Loke matan loron foun to’o iha knuak
Loke matan loron foun iha ita rain

Hadeer kaer rasik kuda talin eh!
Hadeer ukun rasik ita rain eh!

Hosi knananuk Foho Ramelau Timoroan sira sinti katak sira tuba metin atu kaer rasik sira-nia destinu, sedu ka tarde.

Iha tinan barak nia laran, durante funu rezisténsia, knananuk ida-ne’e sunu lakan nafatin ema Timoroan sira-nia espiritu atu luta hodi hetan direitu ba auto-determinasaun. Iha vila laran Timor-Leste nian maka knananuk ne’e forsa okupante Indonézia sira bandu Timoroan sira atu labele kanta, maibé iha ai-laran no iha rai estranjeiru ne’ebé Timoroan sira iha ba, porezemplu hanesan Austrália no Portugál, knananuk ne’e ema kontinua rona nafatin.

Iha nasaun ne’ebé de’it iha mundu rai klaran ne’e sempre iha nia inu nasionál rasik. Borja da Costa kontribui nia obra “Pátria, Pátria” ba inu nasionál Timor-Leste nian. Bainhira independénsia Timor-Leste nian deklara iha loron 28, fulan-Novembru, tinan 1975 inu ne’e hananu ba dahuluk públikamente.

Hino Nacional

Pátria, pátria!
Timor-Leste, nossa Nação
Glória ao Povo e aos heróis
Da nossa Libertação.

Vencemos o colonialismo
Gritamos, abaixo o Imperialismo
Terra Livre, Povo livre
Não, não a exploração.
Avante unidos
Firmes e decididos
Na luta contra o Imperialismo
O inimigo dos Povos
Até a vitória final
Pelo caminho da Revolução

Pátria, pátria!
Timor-Leste, nossa Nação
Glória ao Povo e aos heróis
Da nossa Libertação.

Tinan atus ba atus, Portugál ukun Timor-Leste. Timor-Leste nia ema sira moris iha opresaun boot nia laran. Hafoin tiha prosesu dezkolonizasaun Timor-Leste nian ne’ebé, to’o ikus, la hamosu rezultadu di’ak iha tinan 1970 nia laran, Timor-Leste tenke obrigadu enfrenta invazaun no okupasaun Indonézia nian durante tinan 20 resin. Ema Timoroan sira sinti katak sira la sai na’in rasik ba sira-nia rain ho okupasaun ida-ne’e. Sira moris iha nakukun, sira moris laiha liberdade. Poema “O Rasto da Tua Passagem” tuirmai deskreve Borja da Costa nia revolta maka’as kontra asaun kolonializmu no forma libertasaun povu kolonizadu sira-nian. Ativista Timoroan sira iha Austrália konsege halo gravasaun ba deklamasaun poema ida-ne’e ho lian-Inglés no lian-Portugés no buka atu halo sirkulasaun gravasaun ida-ne’e iha Timor-Leste laran no iha Indonézia klandestinamente, durante tempu rezisténsia. Deklamasaun poema ida-ne’e ajuda kehe ahi espiritu nasionalizmu nian, liu-liu iha juventude Timoroan sira-nia fuan laran, ne’ebé frekuenta universidade sira iha Indonézia.

O Rasto da Tua Passagem

Silenciaste minha razão
Na razão das tuas leis
Sufocaste minha cultura
Na cultura da tua cultura
Abafaste minhas revoltas
Com a ponta da tua baioneta
Torturaste meu corpo
Nos grilhões do teu império
Subjugaste minha alma
Na fé da tua religião

Saqueaste
Assassinaste
Massacraste
Pilhaste

Minha terra, minha gente
Banhada em sangue
Escorragada, exangue

Barbaramente civilizaste na demagogia da tua grei
Brutalmente colonizaste na ambição da tua grandeza

Na ponta da tua baioneta
Assinalaste o rasto da tua passagem
Na ponta da minha baioneta

Marcarei na história a forma da minha
Libertação

João Aparício: “…….Timor, ó Terra minha,/És o meu nome!”

Laiha informasaun barak atu deskreve kona-ba poeta foin sa’e oan ida-ne’e. Haktuir ba situs-web Editora Caminho nian katak “João Aparício ne’e nu’udar poeta ida ne’ebé sai refujiadu iha Portugál. Iha tinan 1999 nia hala’o knaar hanesan aprezentadór ida ba Rádio Renanscença, Lisboa iha programa Timor, Sol Nascente, ne’ebé fó sai diariamente iha Timor-Leste. Nia públika tiha ona obra poétika iha livru ho títulu Versos Oprimidos ne’ebé nia uza naran pseudónimu Kay Shalay Rakmabean iha tinan 1995. Hafoin tiha iha tinan 1999, nia públika livru poezia ho títulu A Janela de Timor, no iha tinan 2000 nia publika tan livru poezia ida ho títulu Uma Casa e Duas Vacas.

Poema sira balu ne’ebé foti atu diskuti no analiza iha ensaiu ida-ne’e mai hosi livru A Janela de Timor. Lansamentu ba livru ne’e hala’o iha Lisboa, iha fulan-Abril, tinan 1999. Iha parte nia diskursu ba lansamentu ne’e, João Aparício afirma nia vizaun poétika hanesan tuirmai, “O sofrimento do Povo de Timor foi e continua a ser o alicerce da minha poesia. Não vivi em mim mesmo. Vivi a vida e alma dos meus irmãos
timorenses. Fui obrigado a reflectir mais cedo sobre o mundo e sobre o drama
da minha Pátria. Aquilo que escrevi é o que maioria do Povo de Timor pensa
e sente, desde que a tragédia se abateu sobre nos. É a sumula da
consciência de um Povo que está presente: a consciência do Povo de Timor. É pensar de modo novo o que foi dito e vivido pelos meus antepassados e pelas gerações de actualidade."

João Aparicio nia afirmasaun ne’ebé dekreve iha leten ne’e han malu loloos ho saida maka poeta Libanéz, Kahlil Gibran hatete kona-ba esensia poeta nian katak, “The poet is the mediator between the creative power and people” Hanesan poeta, João Aparício prenxe kritéria atu sai portavós ba nia povu nia moris, ne’ebé nakonu ho midar no moruk.

Poeta sira iha ne’ebé de’it kuaze iha karakterístiku hanesan. Siha iha domin boot ba sira-nia hun no abut moris nian. Hanesan raan Timor-Leste nian ida, João Aparício fó valór boot tebes ba nia rain doben, Timor-Leste nia ezisténsia. Nia apresia tebetebes panorama foho boot tolu: Ramelau, Matebian no Kabalaki nian, ne’ebé Timor-Leste iha. Kona-ba ida-ne’e, nia haktuir iha poema Meu Nome tuirmai:

Meu Nome

"Timor,
Imagem viva de Ramelau, Cablaqui e Matebian,
Tres almas gemeas, imortais e sagradas,
Loucas no combate e mansas no amor.

Timor, o Terra minha,
E's o meu nome! "

João Aparício haree Timor-Leste hanesan nia bersu moris nian, ne’ebé nia sempre hadomi. Timor-Leste hanesan nia klamar, hanesan Timoroan sira-nia klamar. Poema Timor-Leste deskreve sentimentu ida-ne’e:

Timor-Leste

És o meu berço natal,
Onde p’ra sempre Te amarei,
E onde sempre Te Espero!

Jamais voltarei a perder-Te..
P’ra que continues a ser
Alma minha, terra úbere.

Ahi-oan Timor-Leste nia luta ba ukun rasik kuaze atu mate mohu ona molok massakre Santa Cruz akontese, ne’ebé fanun mundu tomak nia konsiensia katak iha Timor-Leste iha buat ruma la’o la loos. Loron rua tiha hafoin massakre ne’e akontese, João Aparicio foti nia kaneta no buka atu hato’o nia sentimentu, no buka atu hato’o korajen ba povu Timor-Leste nian maka tama iha momentu lutu nasionál nia laran. Ho poema Timor-Pedra-de-Toque nia enkoraja nia maluk sira:

TIMOR—PEDRA-DE-TOQUE

Timor,
Pátria da ha’u-inan e dos aswain,
Está as escrever a Sua História
Com letras de sangue e de lágrimas,
Está a construir o Seu futuro
Com os cadáveres dos Seus filhos.
……
……
Timor,
Pátria de Xanana e dos jovens de Santa Cruz,
Continuará a bater os portões do mundo
Com a Sua mão cansada e ensanguentada;
Continuará a gritar para Portugal
Com a Sua voz de irmãos de séculos.

…………”

Xanana Gusmão ho nia karakterístiku revolusionáriu, ne’ebé Timoroan barak tuir nia hanesan sira-nia matan-dalan iha luta ba libertasaun nasionál inspira João Aparicio atu fó sai nia hanoin iha poema Xanana –Mito tuirmai:

XANANA-MITO

És o oan-mane-kmanek de todas as mães,
O maun Boot X dos nossos jovens,
O áman das crianças de Timor…

És a uma lulik dos velhos,
O lia-na’in dos sábios..
És o mito do povo de Timor-Leste.
…….”

Rezisténsia Timor-Leste nian tama fali iha faze nakadoko bainhira Xanana Gusmão tropa sira Indonézia nian kaer iha Dili iha loron 20, fulan-Novembru, tinan 1992. Timoroan sira laran taridu, laran susar, laran tanis tebes, konserteza. João Aparício hamrik filafali ho nia kaneta, dezafia Timor-Leste nia funu-maluk sira hodi dehan iha poema Xanana tuirmai,

XANANA

Caíste nas mãos do inimigo;
Em angústia e luto está
O coração do teu povo amado…
Quem te traiu, meu irmão?
Que te traiu?
…….
…..
Toda a ilha chora…
Todos os homens de boa vontade choram..
Até os túmulos dos heróis choram por ti…”

Relevansia Obra Poétika sira Iha Kontestu Timor-Leste nian iha Loron-Ohin no Loron- Aban

Timor-Leste oras ne’e moris iha ukun nia laran. Desde 20 Maiu, tinan 2002 Timor-Leste restaura hikas nia indepéndénsia. Timor-Leste tama ona iha komunidade internasionál nia leet hanesan nasaun livre, independente no soberanu. Hanesan mós ho nasaun sira seluk, Timor-Leste iha nia pasadu ne’ebé nia hakat liutiha ona, iha prezente maka oras ne’e la’o daudaun ho intensidade, no iha nia futuru maka sei mehi atu alkansa.

Atividade dezenvolvimentu nian hala’o iha aspetu hotu-hotu. Pergunta ida maka mosu: oinsá relevansia obra literária poeta Timoroan sira-nian iha aspetu dezenvolvimentu kulturál iha oras ne’e, no iha aban bain rua?

Obra poeta na’in tolu: Fernando Sylvan, Francisco Borja da Costa no João Aparício nian, sein dúvida iha knaar boot atu hamoris nafatin valór sosiál, polítika, no kulturál ne’ebé sira fiar ba Timor-Leste nia vida-moris hanesan nasaun soberanu ida iha mundu rai klaran.

Hanesan indivíduu ida, Fernando Sylvan mehi atu harii buat foun. Nia hakarak hadomi ema, idea no sasan sira. Nia iha serteza ba pás iha futuru. Mehi ida-ne’e bele partilla mós hosi nia maluk Timoroan sira, ne’ebé halo parte hanesan sidadaun sira mundu nian. Iha liña poema ida maka lahó títulu, nia hananu:

“…… Quero só ajudar a propor a outra vida/Quero só ser mais um a fazer novo mundo.
Tenho de amar pessoas e coisas e ideias.
Tenho de ter certezas na paz do futuro.”

Labarik sira nu’udar futuru nasaun nian ne’ebé sei kontinua luta foun ida mundu modernu nian kontra buat sira maka hanesan: kiak, hamlaha, analfabetizmu, n.s.t.. Nia husu ba labarik sira atu hadeer ona:

Acorda
Meu filho
Acorda..
Não podes
Dormir sonhar:
Guerrilheiro tens de ser
Que o povo
Tem de lutar!

Valór unidade nu’udar valór klasiku ne’ebé sei kontinua relevante iha prosesu harii nasaun. Lia fuan cliché dehan, “A união faz a força” kontinua sai matan-dalan ida-ne’ebé bele konsolida vida nasaun nian. Unidade nasionál Timor-Leste nian maka metin sei lori Timor-Leste atu alkansa estabilidade iha oras ne’e no aban bairua. Borja da Costa, dezde tinan 1974, halo tiha ona apelu ba Timoroan sira atu hamutuk. Poema Kdadalak espresa nia vizaun poétiku:

Kdadalak

Kdadalak suli mutuk fila ué inan
Ué inan tan malu sá ben ta’han

Nanu’u timur oan sei hamutuk
Hamutuk atu tahan anin sut taci
………
KDADALAK SULI MUTUK FILA UÉ INAN
TIMUR OAN HAMUTUK TANE ITA RAIN

Iha mundu ohin loron, tenke halakon opresaun iha forma oioin. Iha Timor-Leste ne’ebé livre no independente, tenke iha mudansa mentalidade ba nia ema sira. Poema Povu Maubere Sei La Sai Atan ba Ema Ida kontinua fó hanoin Timoroan sira kona-ba buat sira-ne’e:

“…..
Ita tenke hamosu
Moris foun ida
Atu haluha tiha
Katak povu ne’e sei sai atan
….
Ita tenke hamosu
Ema foun ida
Husi rai ne’ebé ita hamrik ba ne’e

Ita tenke harahun
Tauk no todan
Opresaun koloniál”

Hanesan mós Fernando Sylvan hananu iha nia poema Manifesto Povo Maubere, atu marka identidade kulturál Timoroan sira-nia rasik, Borja da Costa mós hakarak Timoroan labele tan sai atan ba ema ida iha oras-ne’e, bainhira sira goza namanas sira-nia ukun-an:

ITA TENKE HAKILAR HO LIAN MAKAS TEBES
KATAK POVU TIMOR
POVU MAUBERE
LA SAI ATAN
BA EMA IDA

Funu-na’in sira-nia luta iha pasadu atu ukun rasik an la saugati. Sira-nia rezultadu luta nian maka ohin loron Timoroan sira hetan ona liberdade, maka sira hein iha tinan barak.
Nu’udar nasaun ida, nudar povu, Timoroan sira labele haluha sira-nia aswain sira. Borja da Costa fó hanoin Timoroan sira atu hamutuk ho nia iha “Um Minuto de Silêncio” hanoin hikas aswain sira-nia knaar:

“….Hakmatek ba,
Imi-nia hakmatek, ita-nia hakmatek
BA MINUTU IDA
Oras atu hakmatek
Ba hakmatek tempu nian
Ba moris nian
Ba ema hirak be saran an

BA RAIN
BA NASAUN
BA POVU
BA
ITA-NIA LIBERTASAUN
HAKMATE BA-MINUTU IDA ATU HAKMATEK

Dezde tinan 1976, João Aparício hakarak mós konvida maluk Timoroan sira, bainhira moris ona iha ukun-an nia laran, atu simplesmente moris ho hakmatek, lakohi iha funu, no hakarak kabun bosu:

MINHA PAZ

Sou rouxinhol do Oriente,
Alma de rosas…

Não querro guerra
Porque me rouba a paz

Quero mais arroz
E uma simples guitarra

LIAFUAN IKUS

Hanesan mós povu iha rai ne’ebé de’it atu bele sobrevive iha aspetu hotu-hotu, ema Timoroan sira tenke, hamutuk ho nia poeta sira, halo beibeik reflesaun: hateke ba pasadu hanesan lisaun boot atu aprende, moris iha prezente ho fuan no laran tomak, no hein atu hakoak loron-aban ho laran ksolok no kmanek. Atu reforsa kompromisu ida-ne’e, Kahlil Gibran hakerek tiha ona katak, “But if in your thought you must measure time into seasons, let each season encircle all the other seasons, and let today embrace the past with remembrance and the future with longing.”

Referénsia:

APARICÍCO, João—A Janela de Timor, Editorial Caminho, Lisboa, 1999
BREYTENBACH, Breyten --End Papers, McGraw-Hill, 1987
CAMÕES--- Revista de Letras e Culturas Lusófonas, Julho-Setembro, 2001
EVANS, Boddy Alistair-- Internet (About.Com), “Biography: Antonio Agostinho Neto
FERRIS, Anthony—Spiritual Sayings of Kahlil Gibran, New York, 1962
INSTITUISAUN SAHE BA LIBERTASAUN--Poezia Borja da Costa iha Luta
Hasoru Kolonializmu, Dili, 2005
GIBRAN, Kahlil – The Greatest Works, Jaico Publishing House, Mumbai, 2003
JOLLIFE, Jill—EAST TIMOR Nationalism & Colonialism, Queensland, 1978
SYLVAN, Fernando—A Voz Fagueira de Oan Timor, Colibri, Lisboa, 1993

Fonte: http://lianainlorosae.blogspot.com/

3 comments:

  1. Herminia de Jesús.28 September 2010 at 22:18

    Obrigada baraaakkk,,,,maun,
    ba ita nia blogspot nebe husi nee ami bele hatene liu tan historia ema Timor nian, liu-liu funu nain sira nebe la tauk espreza sira ninia nasionalismo no sira ninia mehi ba Timot ninia ukun an liu husi sira nia poesia no knananuk sira.

    Obrigada mos tamba hau rasik maske hatene hela hananu kananuk sira hanesan : Foho Ramelau,ka sira seluk tan maibe la hatene se mak compositor ka muzika nee ninia autor.

    Viva Timor Leste.
    Um forte abraco ba ita.

    ReplyDelete
  2. Loron diak ba ita,,,
    Funu nain no hakerek nain Fernando Sylvan ho Borja da Costa laiha ona maibe ninia espíritu mosu ona iha Juventude Timor oan sira seluk,,, entre sira ita mak ita ,,,,maun Celso,,,,
    Congratuacion ba ita nia laran diak no boa vontade atu hakerek buat furak ruma kona ba ita nia rain Timor.

    Congratulatins.
    Maromak nia bensaun no nia grasa horik no hakbiit nafatin ita.

    ReplyDelete
  3. Poeta ne'e arte ida, ne'ebe sei la lakon no sei la mohu husi tempu ba tempu, tan lia tanesan sira mak husik hela sei tutur ema fuan atu koalia tuir, temi tuir, sai knuuk ba helik fatin ema matenek sira nian atu subar ba. Agradese ba dadauk ne'e Maun Abe ema hotu hatene hanesan poeta ida ne'ebe potensial mak Timor iha no hola parte hodi kontribui ba dezenvolvimentu sosiedade RDTL.
    COngratulation Maun and keep it up

    Frumencio Araujo

    ReplyDelete