My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Tuesday 24 July 2012

“Klosan Matadouro Nebe Dedika-an Iha Processu Ukun Rasik-an i Sai Ministro Saude Timor Leste”


Historia Real 
Dr. Nelson Martins (fita mean iha ulun) moris nudar ativista ba Libertasaun Nasional iha Bandung, Indonesia

Nelson Eduardo Soares Martins hahu’u moris nudar ativista ba ukun rasik-an iha tinan 87 hafoin remata SMP.  Hakarak atu sai arsitek maibe destinu lori sai mediku. Konsidera servisu bo’ot no momentu ida difisil liu kuandu iha 1999, hamutuk ho Dra. Virna Gusmao, halo tratamentu ba Chefe Estado Maior das Falintil Comd Taur Matan Ruak.
Kuandu PM Xanana Gusmao konvida atu sai ministro saude, periode 2007-2012, Nelson konsidera: “Laiha sentementu seluk, so sente hanesan kontinuasaun knar nebe halao tiha ona desde hamutuk luta ba libertasaun total, ‘Liberta a patria e Libertamos o Povo’”.


P: Oinsa moris tempu uluk nian, nudar estudanti, nudar aktivista ba ukun rasik-an. Fasil ka susar?
NM: Historia badak...
Iha 1987 wainhira pasa husi SMP e tama ba SMA karik tamba komesa ransu ho kolega barak e rona ona hisoria konaba Falintil e Movimento ba Independensia. Komesa hosi ne’e, iha ona simpatia ba lutador sira iha ailaran. Iha inisio de 1990 ho kolega sira husi SMAN 1 rona radio apelu e mensagem husi Maun Boot Kayrala Xanana Gusmao ba Unidade Nasional no husu atu joventunde hamutuk luta ba ukun rasik an.., iha momento neba ho kolega sira komesa ona halo reuniaun e subar2 koalia konaba oinsa atu apoia ba Falintil sira. Iha Matadouro, grupu kiik oan ida komesa konkista malu mas seidauk terbuka (aberta) ba malu mas iha ida2 nia laran sente katak percisa halo buat ruma.

Iha SMA hau foti jurusan A1 ho nilai NEM diak e hakarak liu sai Arsitek. Mas, wainhira tuir UMPTN pilihan kedua iha FK-UNPAD maka liu e lori hau ba Bandung. Iha neba konsentrasaun masimu maka iskola atu sai doutor. Mas, lori mos misaun ida atu introduce ita nia resistensia ba povu Jawa Barat no kolega Timor oan sira iha neba. Irmao Celso hatene mos2 katak ho Irmao Lito, Homen, Helder (ita nia Maun), Maun Quito e hetan mos orientasaun husi Maun Chico Boavida (Matebian), Maun Dominggos Espirito Santos ( Matebian), Maun Cipriano ( SekJer UDT), Maun Gregorio Araujo no Maun Chico Rubulary, ami komesa bolu malu e organisa ona espirito unidade nasional hodi introduce ba kolega sira nebe seidauk halo parte iha resistensia, nomos komesa halo ona ligasaun ho maluk sira nebe ba uluk oan kontinua sira nia estudu iha Bandung e Jawa Barat Tomak. Ami mos konsege halo espansaun de servico ba mos emar Timor oan hotu militar no civil iha neba ho espiritio unidade nasional e hamutuk atu kontribui ba luta ba independensia.

Iha Momentu neba, hau mos sempre ba visita hau nia Ria Antonio Predicleto Sarmento (PMI) e konsege kunhece ita (Irmao Celco), Irmao Joao Camara, Irmao Martinho (eis Prisonerio Cipinang), Irmao Avelino Coelho, Irmao Aurito, Irmao Ito Belo, Irmao Nando, Irmao Theo (doutor Theo), Irmao Manecas (doutor Manecas) no Maun sira seluk e Bangka sai tiha sentru de organisasaun atividade clandestina e ita konsege dadalia introduce mos organiasaun Flectil (...???, irmao Celso iha momento neba ativu tebes) iha Bandung. 

Iha 12 de Novembro 1991, hau praktika hela iha laboratorium e rona novidade katak Militar sira tiru Joven barak e barak maka mate. Hau fila husi praktek, komesa ona halo diskusaun ho kolega sira e ba mos Ciwaruga ho Kolega sira iha neba (agora barak mak docentes ona hanesan Constantio Pinto, Irman Lidia Gomes, Irman Rosa, Irmao Renato, Joe, Justinu, no sira seluk... e hau mos hakat liu ba Bangka hodi rona e halo diskusun.

Molok hau to'o iha neba dia 17 de Novembro, hau hare Irmao Filipi husi Jatinanggor iha ona neba. Iha kalan 18 de Novembro iha reuniaun representante husi Jakarta nebe lider husi Maun Joao Camara, Bandung Maun Gregorio Araujo ho Hau, Malang Maun Alvaro Abrantes e Bali Irmao Joao Travolta no Irmao Agapito. Iha momento neba hau nia responsabilidade jaga odamatan wainhira reuniaun e dader ba foto-copia documentos e ba analisa partisipasaun estudante 70 nia presenca atu halo demonstrasaun iha Kapital Jakarta e hamutuk ho maun boot sira iha Bangka hakat ba fatin. Iha momento neba ami nain hira to;o iha fatin i demonstrasaun hahu, durante oras 6 e ikus POLDA METRO JAYA kaer ami e hatama hotu ba kadeia. Balu semana ida, balun semana tolu e balun kleur tebes liu-liu Maun Joao Camara no Maun Agapito mak kleur liu.

Fila husi kadeia, moris susar tebes e osan atu han mos laiha tamba PEMDA hapara tiha Beasiswa maibe espirito atu kontinua habelar no hatutan resistensia la mate.

Iha Tempo neba, la hanoin liu atu sai Ministru..., atu sae medico deit mos susar tanba foin iskola tinan ida deit ema kaer tama tiha kadeia (cel).

Iha inisio 1992, molok emar kaer Maun Boot Xanana, Ami nain walu: Hau, Lito, Homen, Nelson Aran, Atao, Helder, Mario Nunes, Maun Quito konsege estabelece Grupo Movimento Estudante Indenpendente ba Libertasaun Timor Leste, ikus mai kunhesidu ho naran grupo Independente JAWA BARAT.
Iha momento neba, Irmao Avelino mos fila ba Surabaya hodi estabelese grupo AST, e RENETIL moris ho buras fali iha Malang husi Irmao Mariano Sabino ho ninia Kolega sira.
Iha akontesemento 12 de Novembro, ita nia rede klandestina husi kedas rai laran to'o Indonesia naksobu e nakdoko makas. Grupo Independent Bandung konsege kaer hamutuk fali estudante sira iha Jawa Barat e kontinua halo espansaun tama to'o rede PRD no organisasaun klandestina ba reforma Indonesia iha Jawa Barat, e konsege halo ligasaun mai Timor iha Regiun IV e III. 

Rede nee estabelece diak tebes2. Maibe, iha 1994 wainhira kolega estudante lubuk ida haksoit tama iha embaisada USA iha Jakarta durante konferensia APEC, e ema kaer fali hau, Lito ho Homen. Iha momento neba, dala ida tan " hau sente sei la sai tan medico ona" e karik atu moris mos susar ona tanba militar mak kaer. Iha Janeiru to Marsu 1998 hau involve makas liutan iha movimento ba demokrasia iha Indonesia hamutuk ho kolega ativista sira liu2 Movimento Trabalhadores iha Indonesia, e konsege tuir Marcha kontra Child Labour (Buruh Anak) iha Filipina, Thailand, Malaysia, Vietnam no Kamboja. Iha Filipina ho Malysia, hau konsege inkontro ho kolega sira nebe apoia independensia Timor Leste inklui Jornalista Kamal nia Prima.

Iha Agusto 1998, hau fila mai Timor servico iha Caritas East Timor, e iha momento hanesan sae mos membro Frente Politica Interna CNRT ho area responsavel saude ba regiao IV,... iha fim 1998, e inisio 1999 hau nia servico hanesan medico no responsavel saude abranje mos ba regiaon III hodi apoia Comd Falur Rate Laek, Riak Leman, Rai Lakan. Iha Regiao IV fo’o apoi ba Comd Ular (Matebian), Moruk/Jacob Fernandes (Matebian), Adjunto Tara, no kompanhieru da luta Falintil sira seluk. Iha akontesemento boot liu iha hau nia servico mak konsege halo tratamento hamtuk ho Dra Virna Gusmao ba Chefe Estado Mayor das Falintil Comd Taur Matan Ruak iha momento ida deficil no menentukan..., no wainhira Hasae Bandeira CNRT pela primeria vez formalmente iha Avo Xavi nia residensia,

Iha ida 30 de Agusto, hafoin de votos, ami hetan atakes e tiru-teirus makas iha Caritas no Bairo-Matoouro. Iha dia 1 de Setembro, hau fila mai Mata-douro hamtuk joven sira tenta atu defende Bairo-Matodouro husi atakes e ami konsege, mas ho konsekwencia joven nain 3 mate inklui Marcelino Komando.

Hafoin hamutuk ho Amo Filomeno Jacob no Joven Matadouro sira hakoi tiha Marcelino Komando no kolega nain2, hau tun ba foti aimoruk iha armajem Caritas evakua ona ba Mota Laran iha Radio Timor Kmanek nia leten hodi estabelese postu saude e komesa halao asistensia medika ba populasaun nebe. Barak mak hetan kanek e moras ispa, diarea, malaria no disentria. Iha nebea, reuniaun kuadru FPI hili hau sai koordenador ba sector saude iha emerjensia. Knar nebe todan mas tengki halao duni hamtuk ho Dr Arthur Cortereal, Dr Fernando Bonaparte (Matebian), Dr Aniceto Cardoso, Dra Lurdez hamutuk ho enfermeiro, parteiras no profesionais saude nebe hela iha rai laran kontinua fo’o asistensia saude ba populasaun sira. Iha Ainaro Dr Zeto, iha Viqueque Dr Mendes no Dr Odete Belo, iha Lospalos Dr Roumaldo mos halao nafatin sira nia servico maske tenke evacua ba foho leten. 

Iha Outobro to Decembro 1999 tama iha ekipa 30 lidera husi Maun Boot Kayrala Xanana no Eng Mario Carascalao prepare asesmentu no ba apresenta iha primeira konferencia doadores ba Timor Leste iha Japaun 1999. Iha Abril 2000, hau para hotu hau nia atividade e ba Australia kontinua hau nia estudu to'o 2007 (bele hare iha CV www.moh.gov/tl)...

P: Oinsa sentimentu fou-foun Kuandu simu novidade atu sai ministru Saude?
NM: Wainhira hetan konvite atu partisipa iha IV Governo Konstituisional, sentimento ida deit, agradese ba oportunidade atu dala ida hamutuk ho Maun Xanana salva ita nasaun e hasai husi krise ne’e. Laiha sentementu seluk, so sente hanesan kontinuasaun knar nebe halao tiha ona desde hamutuk luta ba libertasaun total "Liberta a patria e Libertamos o Povo. A luta Continua”. Obrigado Irmao Celso..

Celso Oliveira dadalia ho Dr. Nelson via Facebook.

1 comment:

  1. Hau gosta duni dada lia hosi Ministro Saude i ho colega celso,,
    halo lembra fali tempo dificil nebe maka liu hosi matadouro,dili laran ,timor laran to mai jawa.historia sempre lembra nafatin para gerasaun foun mos bele hatene nusa ho sakrificio nebe atu to ukun an ne.

    abraco

    adino

    ReplyDelete