My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Friday 23 September 2011

Hau Nia Vizita ba Timor Leste

(Timor Leste Haka'at ba Dezenvolvimentu)



Foin daudaun hau halo vizita partikular ida ba Timor hafoin tinan 10 tiha hau husik hela rai Timor. Desta vez hau desidi liu hosi Bali, Indonesia. (Hau nia vizita dala rua ba Timor, liu hosi Darwin, Australia, 2000, 2001).

Pela primeira vez hau foin tau fali ain iha teritoriu Indonesia hafoin tinan 15 tiha hau sai hosi Indonesia. Tinan 15 tiha hau foin tama fali teritoriu Indonesia hafoin tinan 12 Timor Leste livre hosi Indonesia iha 30 de Agostu 1999.

La hanesan tinan 15 liu ba nebe hau ba moris iha Indonesia nudar activista pro-kemerdekaan. Tinan 1 ne'e hau tama Indonesia nudar ema normal hodi halo transitu, i, hela kalan ida, dia seguinte ba liu Timor. Sentimentu nebe iha maka ne'e: "hau senti orgulho ho povo Indonesia nebe pasifiku i simpatiku. Timor Leste no Indonesia bele habelar relasaun bilateral ida diak i forti".

Iha ona Timor Leste, desta vez hau senti livre tebe-tebes hodi sirkula tun-sae iha Dili laran ba to'o fatin seluk tan. La hanesan ho tinan 10 liu ba nebe Timor Leste sei iha dominiu hosi ema internasional sira, Untaet no Interfet. 

Tinan ida ne'e oin seluk tebes. Tamba, kuandu ita luta ba rai ida nia ukun-an, ita tenki fiar katak kualker sistema nebe mosu/hari'i iha rai ne'e ninia objektivu maka atu fo'o proteksaun ba ninia sidadaun rasik, atu hadia politikamente, ekonomikamente, kulturamente rai no povo ne'e ninia moris. Ne'e duni, tinan ida ne'e hau hare'e mudansa barak, hosi aspektu mental to'o dezenvolvimentu fiziku iha Timor Leste. Hau iha esperansa katak "neneik maibe sei lao duni ba oin. Loron ida Timor Leste sei sai diak, sei sai rai dezenvolvidu ida, ema hotu-hotu sei moris iha harmonia nia laran".

Dezenvolvimentu fiziku nebe ohin loron halao iha Timor Leste seidauk to'o iha territoriu tomak. Tamba iha fatin balun seidauk iha estrada, seidauk iha eletrisidadi, etc...
Por exemplo: iha suku Fatumakerek, sub distritu Laklubar, distritu Manatuto to'o agora seidauk iha estrada no eletrisidadi.

Ezisti korupsaun. Ministru ou ministra balun sai riku derepenti. Ne'e duni, ita hotu-hotu tenki deposita konfiansa ba KAK hodi halo servisu diak i lolos.

Konaba seguransa, kuandu halo komparasaun tinan 10 liu ba, ou, depois de krisi nasional 2006, ohin loron komesa rekupera daudaun sistema seguransa nasional. Target 1 hosi target seluk-seluk nebe governu AMP, lideradu hosi PM Xanana Gusmao hakarak atu atinji maka estabilidadi nasional, tamba, kuandu laiha estabilidadi, entaun dezenvolvimentu sei la lao. Ne'e duni, objektivu ida ne'e merese hetan apoio total hosi povo Timor tomak, Igreja Katolika, partidus politikus, etcc....

Iha parti seluk, hau hare'e katak ema barak komesa rekupera sira nia uma adat/sira nia lisan/sira nia kultura nebe hetan destruisaun duranti okupasaun Indonesia. Independensia signifika fo'o oportunidadi hanesan ba ema hotu-hotu hodi rekupera sira nia moris, espiritualmente i fizikamente.

Preparasaun ba eleisaun 2 (presidensial no lejislativa) 2012, hau hare'e partidus politikus komesa halo kampanya maka'as. 2012 sei sai festa demokrasia bo'ot iha Timor Leste, i, sei sai hanesan exame ida ba Timor oan tomak, liu-liu politikus sira.

Laiha tauk, laiha hakfodak, laiha reseio hasoru eleisaun 2012 tamba ema Timor oan hotu-hotu iha komitmentu atu hadia sira nia rain. Liu hosi eleisaun 2012, Timor oan hotu-hotu hatudu sira nia maturidadi politika.

Popularidadi PM Xanana Gusmao bo'ot liu Mari Alkatiri nian. Iha Timor, ema hotu-hotu koalia konaba ba Fretilin maibe hare'e ba Mari nia figura, halo ema hotu sai baruk tamba lideransa maximu iha Fretilin koloka tiha ona problema barak iha Fretilin nia laran, halo Fretilin sai rahun, rungu-ranga, etc...

Politika dezenvolvimentu nebe oras ne'e daudaun PM Xanana Gusmao halo, merese apoio total hosi povo Timor tomak, Igreja Katolika, Veteranus, partidus politikus, sociedadi civil, grupu feto, artes marsiais, universitarios, ONG, etc...

Hau iha serteza katak ema Timor oan hotu-hotu sei kontinua fo konfiansa ba Kayrala Xanana Gusmao atu kaer tan peridode 1 nudar PM Timor iha tinan 2012-2017.

Celso Oliveira, 

No comments:

Post a Comment