Freedom after war

Freedom after war hanesan desejo ema hotu nian. Ema hotu nebe maka partisipa iha funu (seja como for), hafoin tiha funu, hotu-hotu hakarak moris iha liberdadi nia laran.

Normalmente, hafoin tiha funu, ema ida-ida hakarak moris iha hakmatek nia laran, ema ida-ida hakarak hadia sira nia moris. Tamba duranti funu, ema lakon "oportunidadi" barak, ema lakon "dignidadi" iha sira nia moris.

Laos moris iha funu nia laran maka ita bele hatudu ita nia dignidadi no responsabilidadi. Duranti funu, ema moris uza deit maskara. Só moris iha hakmatek nia laran maka ita bele hatudu ita nia dignidadi no responsabilidadi.

Moris iha funu nia laran, só iha eskolha rua: moris ou mate, diak ou a’at. Se karik moris, moris oinsa? Se karik mate, mate oinsa? Se karik moris, moris ho dignidadi ka lae? Se karik mate, mate ho dignidadi ka lae?

Ne'e duni, hanesan ema Timor nebe partisipa iha prossesu ba ukun rasik-an, hau hakarak explora fila fali hau nia experiensia rasik hodi hakerek artigu ida ne'e.

***

Hosi historia badak ne’e (Sidadi Mate), hau hakarak hatudu ba leitores konaba «the reality of the war in East Timor». Hau explora historia badak oan ida atu leitores sira hasai konkluzaun rasik konaba «the reality of the war in East Timor».:

"Sidadi Mate"

Hau tama iha sidadi ida. Sidade ne’e mosu iha mapa nia laran iha tinan 1975. Sidadi ne’e nakonu ho ran. Hau hasoru ema barak maibe nein ema ida hakarak koalia ho hau. Nein ema ida hakarak responde hau nia pergunta.

Hau tu’ur iha kampu bo’ot ida nia laran. Hau mesak deit. Ema bolu kampu ne’e «kampu demokrasia». Hosi kampu ne’e, hau observa ema ida-idak nebe liu hosi hau nia oin. Balu lao deit. Balu uza pajero. Balu sae motor. Nein ema ida hakarak koalia ho hau.

De repenti ema ida mosu iha hau nia oin maibe la hateten nein lia fuan ida. Hau komesa observa ema ne’e ninia hanoin. Hau hateten mai hau nia-an rasik “ema ne’e mate kleur tiha ona tamba sa maka nia sei moris nafatin?”.

Hau nia kapasidadi atu memorizar ema ne’e la to’o tamba hosi ema ne’e hau konsege hare’e hetan buat barak. Ne’e duni, hau tenki uza lápis no kadernu hodi hakerek.

Hau komesa hakerek ida-idak, komesa hosi 1975 to’o 1999. Hau nia kadernu nakonu ho ran. Ran deit. Hau nia kadernu nakonu ho pekador. Hau nia kadernu nakonu ho kriminozu. Hau nia kadernu nakonu ho traidor. Hau nia kadernu nakonu ho esplorador no manipulador. Hau nia kadernu nakonu ho koruptor no vingador. Hau nia kadernu nakonu ho bosok. Hau nia kadernu nakonu ho mafiozu. Hau nia kadernu nakonu ho trafikante (trafik droga, feto, labarik, etc). Hau nia kadernu nakonu ho buat nebe la diak.

Maski hosi dok hau rona knananuk ida furak. Padre Zezinha maka kanta ho lian Portuguêz: “Estou pensando em Deus, estou pensando no Amor”. Maibe knananuk oan ne’e la konsege hado’ok hau-an hosi observasaun nebe hau halo dadaun.

Ran iha hau nia kadernu suli ba kampu laran, liu ba baleta laran. Hosi baleta tama to’o repartisaun ida-ida, ministeriu ida-ida, eskola ida-ida, Igreja, LSM, uma ida-ida, iha mota laran, sae foho tun foho no fatin seluk tan. Ema loke torneira, ema haris, ema hemu bê, hotu-hotu ran deit. Ran deit maka naliun iha sidadi laran.

Hau la konsege hakerek tan ona. Hau la konsege halo tan observasaun ba ema nebe hamrik iha hau nia oin. Hau hakilar maibe nein ema ida hakarak se tilun. Hau hateten: “Senhores 75 to’o ona kastigu ema Timor”. Hotu/Fim

***

Ne’e duni, ema nebe maka hatene prossesu funu desde 1975 to’o 1999, nia sei la abandona prinsipiu «hadia ema Timor nia moris». Maibe, ema nebe maka la hatene prossesu funu iha Timor no la moris iha funu nia laran, nia sei halo Timor “semau gue ou arbiru deit”.

Ba Timor nia diak hau kontinua hakerek tamba hau iha «Freedom after war». Ba mundu nia diak hau kontinua hakerek tamba hafoin tiha funu hau iha liberdadi. Hotu/Fim

Celso Oliveira