Lekiraok ho Karakol

Iha loron ida, Lekiraok ida hare’e hetan Karakol bo’ot ida lao hela iha fatuk ida nia lolon. Lekiraok hakfesik-an ba Karakol hodi kumprimenta.
“Bom dia belun”, dehan Lekiraok.
“Bom dia”, hatan Karakol.
“Belun buka saida?”, husu Lekiraok.
“Hau la buka buat ida. Hau lao iha dadersan ida ne’e hodi bele mosu netik buat ruma iha hau nia ulun.”, hatan Karakol.
Lekiraok haruka Karakol sae ba nia kabas. Hafoin, Lekiraok haksoit hosi ai ida ba ai seluk, nune beibeik to’o iha fatin ida Lekiraok para.
“O hatene fatin ida ne’e naran saida?”, husu Lekiraok.
“Hau la hatene, belun”, hatan Karakol.
“Fatin ida ne’e maka ema bolu Timor”, explika Lekiraok.

Lekiraok hahu’u konta historia ba Karakol…..

“Iha tempu uluk liu, tinan rihun ba rihun liu bá, labarik ida sai belun diak ho Krokodilo bo’ot ida. Loro-loron, Krokodilo lori labarik oan ne’e passiar iha tasi laran. To’o iha loron ida, Krokodilo husu ba labarik oan ne’e nune: Labarik, ó hakarak saida? Labarik oan ne’e hatan ba Krokodilo katak nia hakarak sai ema lao-rai (viajante-petualangan) ida. Entaun, Krokodilo haruka labarik oan ne’e sae iha nia kabas, i, Krokodilo lori labarik oan ba to’o fatin hotu-hotu. Krokodilo ho labarik lao hosi rai ba rai, tasi ba tasi, foho ba foho. Labarik oan ne’e kontenti tebe-tebes tamba nia belun bo’ot Krokodilo lori nia ba hare’e fatin hotu-hotu iha mundu ida ne’e. Labarik oan ne’e aprende lian barak. Labarik oan ne’e hare ema mutin, ema metan, ema riku, ema kiak, ema matenek, ema beik no seluk-seluk tan. To’o iha loron ida, labarik oan ne’e husu ba Krokodilo nune: Belun, ó lori ona hau passiar iha fatin barak, agora belun hakarak saida? Krokodilo husu ba labarik oan ne’e katak labele husik ema seluk sobu nia uma fatin naran Timor tamba iha nia uma fatin, iha sasan lubun wain, riku soin wain. Krokodilo hateten tan ba labarik oan ne’e katak iha nia uma fatin naran Timor sei mosu funu oi-oin, maibe to’o iha loron ida iha nia uma fatin Timor sei mosu dame. Bainhira mosu ona dame, ema nebe hela iha Timor sei lakohi halo tan funu tamba funu halo ema barak mate no sasan barak lakon. Krokodilo hateten tan katak se maka kontinua hakarak halo nafatin funu iha Timor, Krokodilo nia oan sira sei han mate hotu sira. Liu tiha tinan barak, labarik oan ne’e komesa koalia lian oin-oin. Labarik oan ne’e bele dehan hello sir, mister, bom dia, boa tarde, obrigado, apa kabar, ibu, bapak , diak ka lae, ba nebe, seluk-seluk tan. Mos, Krokodilo hateten ba labarik oan ne’e katak Timor nia oan lalika buka eskola dok hosi Timor tamba Timor bele servi nia oan sira tinan ba tinan, gerasaun ba gerasaun.”

Enkuantu Lekiraok konta historia, Karakol rona ho atensaun tebes. Manu fuik iha ai tutun lian nafatin. Loriku Timor lian nafatin. Malus no buah moris nafatin. Fatuk no rai maran metin nafatin. Kafe iha ai tutun sae daudaun. Ai hale nia sanak bo’ot ba dau-daun. Ai dila nia funan moris ba bei-beik. Timor nia oan sira dahur, bidu no tebe-tebe nafatin. Surik Timor sei hakerek iha rai leten nune: Timor, Rai Krokodilo.

Nota: Ida ne'e historia popular ema Timor nian.
Imagem: Google image
Autor: Celso Oliveira

Abo Krokodilo

Iha loron ida, iha tinan rihun ba rihun liu bá, dok hosi tasi, dok hosi mota, dok hosi bê, dok hosi ema riku sira, dok hosi ema matenek sira, katuas ida hetan krokodilo bo’ot ida toba hela iha rai maran ida nia leten.
Krokodilo ne’e halai sai hosi fatin nebe ema kaer no sulan nia. Iha momentu neba, ema kaer krokodilo barak hodi fan ba rai seluk. Krokodilo ne’e lao buka fatin atu subar. Maibe, tamba kole demais, krokodilo desidi toba hela deit iha rai maran ida nia leten.

Katuas ne’e hakbesik-an ba krokodilo hodi husu.
“Krokodilo, saída maka hau bele halo hodi tulun ó”?
Maibe, krokodilo la hatan buat ida.
Katuas ne’e hasai ninia hena hodi taka ba krokodilo nia isin, hafoin katuas lao ba buka bê hodi fo ba Krokodilo.
Dala ida tan, katuas husu ba Krokodilo:
“Tamba sá maka ó sai hosi bê hodi toba hela iha rai maran ne’e nia leten”?
Krokodilu hatan:
“Hau buka fatin atu hela. Oras ne’e daudaun, ema sobu hotu hau nia hela fatin. Ema hakarak fan hau ba rai seluk.”

Katuas kaer metin Krokodilo nia isin lolon, tau iha nia kabas lori ba katuas nia uma. To’o iha uma, fou-foun, katuas tau Krokodilu nia ulun hateke ba Loro matan Sa’e. Maibe, to’o iha kalan, Krokodilo fila nia ulun ba Loro matan Monu. Iha fali loron, katuas filafali Krokodilo nia ulun ba Loro matan Sa’e. Maibe, dala ida tan, bainhira katuas hader hare ba Krokodilo nia ulun hateke hela ba Loro matan Monu. Katuas fila fali Krokodilo nia ulun hateke ba Loro matan Sa’e. To’o fali kalan, dok hosi katuas nia uma, katuas rona ema dahur no tebe-tebe. Katuas ne’e hateke ba liur hare hetan Krokodilo nia ulun hateke hela ba Loro matan Monu.
Katuas hateten ba nia-an rasik: “Hau labele muda tan Krokodilo nia isin”.

Krokodilo mate iha rai maran ida nia leten besik katuas nia uma. Krokodilo nia ulun hateke ba Loro matan Monu nebe bolu Loro Monu, no, nia ikun ba Loro matan Sa’e nebe bolu Loro sa'e. Liu tiha tinan lubun wain, moris rai kiik sanulu resin tolu, bolu: Lospalos, Baucau, Vikeke, Manatuto, Dili, Aileu, Ainaru, Same, Ermera, Likisa, Suai, Maliana no Oe-Kussi.
Katuas fuk mutin no hasarahun mutin naruk, tau fatin lulik oan ne’e naran TIMOR, Rai Krokodilo.

Nota: Ida ne’e historia popular ema Timor nian.
Imajem: Google image
Autor: Celso Oliveira

Historia Popular Ema Timor Nian

Hahu'u ohin hau sei hatun historia popular ema Timor nian. Historia ho titulo "Atentadu" sei iha kapitulu 10. Loron ida hau sei hatun kapitulo 2 deit. Hau hakarak hato'o boa leitura ba sani nain sira.

hakuak bo'ot,
Celso oliveira



A T E N T A D U

(Historia Popular Ema Timor Nian)




Kapítulo ida

Labarik oan ne’e hatais kalsa training kôr metan, kamizola mutin, sapatu marka Nike i kaer saku mutin ida. Iha saku mutin nia laran iha informasaun. Labarik oan ne’e tama sai uma ida-ida iha bairru nebe hau hela hodi fahe informasaun. Hau rasik seidauk hatene informasaun saida maka labarik oan ne’e fahe. Tamba, sei dadersan lós, sei nakukun hela atu hau halai tun ba loke kaixa karta nian.
Oras hanesan ne’e, vale liu mai hau, se hau túúr iha kuartu laran hodi observa hosi janela, movimento ida-ida iha liur. Muzika iha hau nia komputador kiik (laptop/portatel), lian nafatin, maski hau la hakerek buat ida.
Kareta rua para iha hau nia uma oin dada hau nia atensaun desde hau loke janela. Kareta ida metan –Toyota Prado-, ida seluk mean –Toyota Land Cruiser-. Normalmente, iha hau nia uma oin para kareta mutin bo’ot ida pertense Mr. Fuat, komersianti árabe nebe loke kios iha kruzamentu, besik hau nia uma.
Toó oras ne’e, nein ema ida mai bok kareta rua ne’e. Hau deskonfia, kareta rua ne’e, ida pertense dona Carolina nia oan mane deputado hosi esuqerda, i, ida seluk pertense dona Carolina nia mane foun deputado hosi direita.
Tuku sanulu tiha ona, labarik sira nebe normalmente halimar iha hau nia uma oin, to’o oras ida ne’e nein ema ida mosu. Mr. Fuat nia kios sei taka. Desde ohin tuku lima dadersan to’o oras ida ne’e, oras lima tiha ona, hau sura kareta lima deit maka foin liu hosi hau nia uma oin. Talvés, labarik sira sei toba, dona Carolina sei hadia uma laran, Mr. Fuat sei ba sosa sasan iha sidade seluk, i, jornalista sira sei túúr hakerek iha uma laran. Buat hotu nebe maka hau bele hanoin, hau hanoin tiha ona.
Tuir historia hosi hau nia familia, kôr mean la fo’o sorti mai hau. Ne’e duni, kuandu hau hare hetan kareta mean para iha hau nia uma oin, halo hau hanoin konaba historia hau nia familia nian.
Hau nia kurtina naruk liu hau nia janela. Kôr kinur kahur ho kôr matak uitoan i kôr mean uitoan. Hena la mahar (pano lisu). Kuandu kalan, hau loke ahi iha kuartu laran, ema hosi liur bele hare hetan hau nia movimentu iha uma laran.
Iha hau nia kuartu laran, iha mala metan rua. Mala ida kuadradu i ida seluk kabuar. Televisaun ida liga ho dvd, gravador tuan ida, oratoriu kiik ida i kama bo’ot ida.
Fulan ida dala ida maka hau hámos kuartu ne’e. Rairahun laiha. Iha deit maka suratan soe rungu ranga, fiu liga ba tv, dvd, gravador i estrika rungu ranga, hena foer ho hena mós soe kahur malun, kassete naklekar tun sae, surat hosi BNU, bank Mandarin, seluk-seluk tan soe hela iha televisaun leten.
Iha parede lolon, kola hela desenho ida, parece labarik ida maka pinta ho naran Maria D. Kuandu hau muda mai uma ne’e, desenho ne’e iha tiha ona, i hau nunka hasai hosi nia fatin maski tinan lima tiha ona. Mós, iha kama nia okos, iha kaixa ida ho roupa labarik sira nian, sapatu par mutin ida i kassete. Iha hau nia kakutak, hau hanoin atu lori kaixa ho hena sira ne’e ba fó tiha ba madre sira iha Lecidere, maibe hanoin ne’e nunka realiza deit.
Tuku sanulu liu ona hau la hatene informasaun saida maka labarik oan ne’e soe hela iha hau nia kaixa karta nian. Hau tun ba kraik hodi loke kaixa karta nian…..
Hau hetan boletim informativu ho titulu SABOTAJEM. Hau loke tahan ida-idak hodi lê. Hau hare lia fuan konaba: revolusionariu, konspirasaun, amnestia, eleisaun antesipada, justisa social, korupsaun, marcha da paz, oportunistas, traidor, seluk-seluk tan. Iha hau nia ulun, hau hanoin konaba dutrina eskerda nian nebe uluk hau aprende uitoan.


Kapítulo rua

Do’ok hosi hau nia bairru, dadersan deit, tuku 06.15 akontese tiha ona assaltu ida iha Presidenti da Republika nia uma. Iha assaltu ne’e, presidenti kanek todan. Elementus nain rua hosi grupu revolusionariu mate.
Liu tiha oras ida ho balun, tuku 07.45, grupu revolusionariu halo assaltu iha dalan klaran kontra Primeiru Ministru nia karavana. Iha assaltu ne’e, primeiru ministru konsege salva-an.
Grupo revolusionariu RKM deklara-an hanesan autor hosi assaltu ne’e.
Presidenti nebe kanek todan tamba hetan tiru iha estomogo ho kotuk laran, toba iha estrada laran duranti minutu tolu nulu hodi hein apoiu mediku. 06.45, ambulansia tuan, laiha sirene, laiha sintu, sai hosi hospital militar ba to’o presidenti nia uma hodi tula presidenti lori ba hospital.
Estrada kuak, udan tun, halo kondutor ambulansia halai neneik. Iha ambulansia laran, presidenti monu dala ida tamba laiha sintu. Presidenti nia ran nakfakar barak iha ambulansia laran.
Primeiru Ministru konsege salva-an tamba hetan tulun hosi forsa internasional i guardas kostas sira.
Iha palasiu governador, primeiru ministru halo reuniaun emerjensia hamutuk ho bo’ot hosi forsas armadas i polisia nasional. Hotu tiha reuniaun emerjensia, liu hosi televisaun nasional, PM koalia ba povo tomak katak: "ohin tuku 06.15 iha assaltu ida kontra PR i tuku 07.45 assaltu kontra PM. Iha assaltu nia laran, PR hetan kanek todan i PM konsege salva-an. Elementus nain 2 hosi grupu RKM mate kedas iha presidenti nia uma. Elementus sira seluk hosi grupu RKM nebe halo assaltu kontra PM konsege halai. Assaltu sira ne’e laos kontra ema ida ka rua nia interesse maibe kontra nasaun nia interesse. Ne’e duni, tamba oras ne’e PR hetan kanek todan, entaun foti kedas Presidenti Parlamentu Nasional hodi halao PR nia servisu. Governu hosi partidu direita, moderada i progresista, kondena hahalok sira ne’e, i, proklama "Estado de sitio" duranti fulan tolu nia laran. Duranti Estado de sítio, povo labele halo manifestasaun, reuniaun politika, i, tuku ualu (8) kalan to’o tuku nen (6) dadersan ema ida labele sai hosi uma. Forsa Armada mobiliza-an hodi buka ba kaer elementu importanti sira hosi grupo revolusionariu RKM".
Partidu eskerda kondena assaltu ne’e, maibe la konkorda ho desijaun governu nian nebe halo "Estado de sitio". Akuzasaun komesa mosu entre politiku eskerda ho direita sira. Partidu eskerda kondena assaltu hasoru presidenti maibe konsidera assaltu hasoru primeiru ministru hanesan fiksaun ida (telenovela/sandiwara). Partidu direita akuza partidu eskerda hodi dehan katak partidu eskerda hakarak hadau poder konstituisional maka orkestra assaltu ida ne’e.
Liu tiha loron tolu, politiku hosi partidu eskerda hasai komunikadu ba povo.
"Ami kondena assaltu sira ne’e. Maibe ami lafiar katak grupu revolusionariu RKM halo assaltu kontra primeiru ministru, tamba se karik grupu revolusionariu halo assaltu hasoru PM, entaun PM mate tiha ona", dehan ulun bo’ot partidu eskerda nian.
"Iha momentu ne’e, hau haruka kedas hau nia fotogrofo ba iha fatin nebe grupu revolusionariu halo assaltu hasoru PM. Populasaun dehan katak la akontese buat ida iha ne’e. Kareta nebe tula PM para hela iha dalan ibun, hafoin maka ema nain lima dudu monu ba mota laran. Ne’e duni hau iha provas kompletu katak PM inventa historia ne’e", hatutan ulun bo’ot eskerda nian.
Forsas armadas i polisia nasional halo operasaun hamutuk ho naran "operasaun hamutuk" hodi buka kaer elementu grupu revolusionariu nian. Tribunal prepara atu tuku martelu hodi kondena se maka sala i se maka lós. Igreja Katolika la koalia buat ida maibe prontu atu sai negosiador, hanesan uluk Jesus Cristo hanorin. Investigador internasional hahu’u halo investigasaun iha teritoriu laran.


Kontinuasaun.....