My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Thursday 4 July 2013

Pedagojia Ukun Rasik an, kestaun kualidade

Hosi: Antero Benedito da Silva
Koordenador Mestradu iha área Peace and Conflict Studies, UNTL

Kualidade iha aspeitu hohotu moris povu nian mak sai objektivu funu ukun rasik an nian, tanba nee Deputadu Virgilio Hornay, katak mos Parlamentu Nasional no Vice Ministru Edukasaun Marcal Ximenes, neebe preukupa ba kualidade edukasaun iha ensinu superior foin lalais nee sai fundamental tebes, hodi kontribui ba meta nee. Artigu ida nee tenta atu habelar tan kriteriu ba faktores sira seluk, nunee la sentraliza iha professores sira nuudar faktor uniku determinante iha kestaun kualidade edukasaun nian. 
Edukadores Timor oan sira hatene katak pratika pedagojia edukasaun antigu ou konvensional nian, mestre mak sai sentru, no estudante sira sai pasivu. Paulo Freire halo ona kritika ba sistema ida nee, hodi hamosu publikasaun ida iha tinan 1970 ho titulu Pedagogia de Oprimido, ho mensagem edukasaun nee ba libertasaun umana, no pedagojia edukasaun muda ona, ba edukasaun partisipativu no estudante liu liu sira neebe maduru ona sai ajente aktivu iha sistema aprende nian. Timor oan sira mos kontribui ba mudança ida nee iha tinan 1974.
Revolusaun teknolojia hamosu mos internet nuudar alternativu seluk, ba estudante no professores sira atu aktivu liu tan iha aprende. Se tinan hirak liu, ema mak kaer livru sientifiku, nia mak matenek liu, ohin loron ema hotu bele aksesu livru rihun-ba-rihun iha internet no bele halo peskiza. Ema presiza deit, hakiak mental kuriosu, objektivu ruma atu aprende, sira bele aprende buat barak liu husi internet. Nunee difisil atu ema ruma, tantu individual ou kolektivu reklama katak sira mak sai sentru ba matenek, ema sira seluk nee mesak sira nian alin kiik deit. Ida nee atu dehan mos katak, estudante mestradu sira hetan possibilidade boot liu atu sai ema matenek iha nível kognitivu. Professores sira mos laos atu hanorin, maibe ho konesementu ba metodu no kapasidade atu sistimatiza, fo komentariu, sira bele akompana estudante sira, no fasilita sira iha prosesu aprende hamutuk.
 Aspeitu seluk neebe kontribui ba kualidade edukasaun mak ambiente sosial no determinasaun kolektivu. Ezemplu, Timor oan sira neebe uluk la hatene funu, sira ba tiru malu no aprende sobu kilat iha zona batalla. Sira neebe la hatene politika, ba moris ho komunidade, diskuti no dialogu, halo sira sai matenek. Ezemplu barak los, hahu husi Presidenti Republika nian too iha Deputadu sira aprende husi esperiensia ida nee. Sira laos graduadus husi Universidade maibe sira ema mak iha kualidade liderança no kualidade pensamentu, tan kondisaun sosial obriga sira atu buka solusaun sientifiku ba sira nian luta. Programa pos gradusaun iha área Peace and Conflict, pur ezemplu,  neebe UNTL hari, ninian abut mak komitmentu atu kontribui, no kontekstu sosial neebe favoreza. Timor nee situasaun pos konflitu violentu, no objektivu minimu mak orienta graduadu sira ba peskiza, tanba too ohin loron, maluk sira husi rai seluk mak mai peskiza iha timor sai akademiku, timor oan sira sai objektu peskiza. 
Sei iha tan aspeitu seluk mak influensia ba kualidade edukasaun. UNICEF (2000) hatoo faktores sira inkluindu estudante sira neebe aihan mak kualidade no apoiu husi komunidade no familia, ambiente nee saudável no favoreza, hafoin mak kontentu matéria, prosesu aprende nian, no aspeito formasaun umana aliás edukadores nian kualidade umana (UNCEF2000). Iha nível, ensinu primaria, pre sekundaria no sekundaria timor nian, faktores sira neebe UNICEF hatoo nee, sei mukit. Nunee problema kualidade menos iha nível basiku no sekurandriu transmite ba nível Universidade, no kontinua ba iha sosiedade, halo kestaun nee sai kompleksu. 
UNICEF seidauk hatama mos aspeitu seluk neebe mos sai importante atu hadia kualidade ensinu mak vontade politika boa governansia inkluindu komitmentu governu atu investe iha edukasaun no kualidade pessoal ministru sira atu kria politika mak favorese ba hadia kualidade edukasaun. Nasaun sira neebe iha komitmentu ba dezenvolvimentu umano, sira tau osan maizumenos 20 pur sentu kada tinan ba edukasaun. Timor ninian investimento ba edukasaun konsideradu kiik, no ita seidauk koalia kestaun kompleksidade linguística neebe sai bareira ba hadia kualidade edukasaun. 
Alem ke kualidade, ita mos koalia kestaun responsabilidade Estado nian ba sidadaun sira. Tinan hirak ikus nee, Ministeriu Edukasaun simu deit estudante kuaze 3,000 husi graduantes kolejiu maizumenos 14,000 kada tinan, maioria ba eskola privadu neebe balun karun no kondisaun aat liu UNTL. UNTL rasik mos presiza duni edifisiu partikular ba fatin pos graduasaun nian. Patrimoniu UNTIM nian sira hanesan Fakuldade Edukasaun nian fatin, espadu neebe UNMIT uza, tuir lolos, intrega ona ba UNTL inkluindu edifisiu Biblioteka neebe Sekretariu Estadu Seguransa uza daudaun. Biblioteka sei promove kultura le no interesse atu hakerek, neebe hotu sei tulun hadia kualidade. Dalaruma nai ulun sira bele hare mos kestaun sira nee inkluindu zona foun ba UNTL iha Hera, Baucau ou Seloi Kraik iha Aileu, hodi desentraliza Universidade Nacional iha futuru. Vice Ministro Edukasaun bele kria politika hodi responde ba necessidade Zona Especial Oecusse no Illa Timor, hodi kria Universidade ida mak iha nível internasional.
Enkuantu, akademiku sira hanesan mos governantes sira, ita hotu iha responsabilidade atu halo tentativas oioin, inkluindu hari mestradu iha área sira neebe sosiedade presiza, no possível, hodi hamosu kualidade iha área seluk nuudar meta loron ruma. Tanba nee autor haksolok ba PR Taur Matan Ruak neebe apelu ba publiku “hasai tiha hanoin ida katak timor nee Estadu fragil, husi timor oan sira ninian kakutak! PM Xanana Gusmao, foin lalais, lamenta mos “ita fo sala bebeik-ba ita nia-an, dehan katak ita seidauk bele, bainhira los mak ita bele…diak liu tara ita nian kakorok deit…, alias fatalismu. Líderes foinsae no ami akademiku mos presiza aprende duni husi líderes historika sira nee, aprende husi Pedagojia Ukun Rasik an no Pedagojia Maubere nian, hodi kore an husi dependência, no sai kreativu. 

No comments:

Post a Comment