Gastao Salsinha ho Oan Kiak, ida hosi Loro Monu no ida seluk hosi Lorosa’e (maibe sira nain rua mesak Timor oan) hanesan vítima hosi krisi nasional nebe akontese iha 2006 iha Timor Leste.
Sira nain rua iha background ida deit, alias, sira nain rua hanesan funu nain ba libertasaun nasional. Nudar funu nain, sira nain rua iha desejo ida deit maka "atu moris HAKMATEK no iha LIBERDADE hafoin tiha funu".
Maibe, iha kazu Salsinha, Oan Kiak ho sira seluk tan, tamba mosu siskunstansia ou fenomena foun (laos tamba sira nia hakarak), halo sira tenki moris fila fali iha komarka.
Historia simples ida maibe bele fanun ita nia neon
Foin lalais ne’e hau dada lia ho maluk diak ida konaba oinsa ema Timor sakrifika sira nia-an hodi liberta rai Timor.
Hau nia maluk ne’e hateten nune mai hau: “Kuandu ita konta historia lolos konaba oinsa ita tenki sakrifika-an tomak hodi liberta ita nia rain, ema barak sei dehan ita bosok ten ou ita ema bulak”.
Hau nia maluk ne’e komesa konta historia nune: “Iha fulan Junho 1999 (fulan rua molok referendum iha Timor), nia sei servisu hanesan peskador iha kompanhia bo’ot ida iha Japaun. Iha momentu neba nia halo kontratu atu labele husik kompanhia ne’e. Se karik husik de repenti, entaun nia tenki selu multa. Kuandu nia rona katak Timor prepara atu halo votasaun iha 30 de Agostu, entaun nia kaer daun bo’ot ida hodi fai kuak nia matan rasik, pois kaer bateria ben hodi kose ba leten to’o provoka infesaun. Doutor sira iha ró laran la konsege halo tratamentu tamba infesaun maka’as, ne’e duni tenki haruka nia fila fali ba indonésia hodi halo tratamentu/operasaun. Kuandu tratamentu hotu tiha, nia konsege tuir duni votasaun hodi hili liberdadi ba Timor iha 30 de Agostu de 1999”.
Historia simples oan ne’e maibe nakonu ho patriotismu, dada kedas hau nia hanoin ba Salsinha ho Oan kiak nia kazu.
Oinsa maka Salsinha ho Oan Kiak nebe sakrifika-an tomak (lakon buat barak iha sira nia moris) duranti funu ba libertasaun nasional, ikus mai tenki hela/moris fila fali iha komarka tamba ema seluk nia sala?
Alfredo Reinado divulga DVD hodi akuza Xanana Gusmao
Ita hakiduk uitoan ba kotuk hodi hanoin konaba DVD nebe Alfredo Reinado lansa iha territoria tomak iha 2006 e 2007, hodi halo akuzasaun kontra Xanana Gusmão, aktual PM Timor.
Iha DVD ne’e (se ita hotu ninia memoria sei freska) iha frase ida hateten nune: “….se maka tama uluk komarka maka nia (Alfredo refere lia fuan “nia” ba “Xanana”).
Ohin loron Alfredo Reinado mate ona. Maibe, konteudu hosi DVD koloka kestaun ou perguntas barak. Tamba sa maka Alfredo Reinado lansa akuzasaun kontra PM Xanana.Gusmao? Spontanitas ou hetan manipulasaun ou di rekayasa?
Ema hanesan PM Xanana Gusmão, nebe background hanesan heróis nasional, nebe funu iha ai-laran to’o tama LP Cipinang iha Indonésia nia tempu, nebe hetan sofrimentus barak (moral no fiziku), nebe sakrifika nia moris tomak ba ukun rasik-an, nebe sai líder bo’ot iha faze libertasaun nasional, maibe ikus mai iha ona tempu liberdadi nia laran hasoru akuzasaun foun hodi dehan atu tama uluk komarka, hau konsidera ida ne’e mos injustisa bo'ot liu tan.
Injustisa bo’ot kuandu ema nebe sakrifika-an tomak (husik buat hotu iha sira nia moris) duranti funu ba ukun rasik-an, maibe ikus mai tenki moris fila fali iha komarka iha tempu aktual.
Ne'e duni, se aktual PM Xanana Gusmao la bele tama komarka (hanesan akuzasaun nebe Alfredo halo hasoru PM Gusmao), entaun, nein Salsinha, nein Oan Kiak, nein ema ida nebe deit mak uluk terus iha ai-laran, bele tama komarka iha tempu aktual.
Konkluzaun
Hare’e ba historia nebe hau nia maluk konta iha leten, hau iha serteza katak ema Timor oan barak maka iha historia hanesan ne’e, alias, atu sosa Timor nia liberdadi, sira tenki sakrifika-an tomak, tantu moral, tantu fiziku.
Nune mos, hare’e fila fali ba kazu Salsinha, Oan kiak no sira seluk tan, hau iha serteza katak sakrifisiu wain tebes maka sira halo duranti funu hasoru Indonésia. Hanesan ema funu nain, hau iha serteza katak sofrimentus wain tebes maka sira hetan duranti funu ba libertasaun nasional.
Ne’e duni, hanoin hosi Presidenti da Republika nebe dehan atu fo’o indulto ba Salsinha, Oan Kiak ho sira seluk, hau mos konkorda.
Hau konkorda tamba se laiha autor prinsipal iha krisi 2006 no atentadu 11/02/08, diak liu liberta deit ona Salsinha ho nia maluk sira nomos Oan Kiak.
Tamba, labele iha sofrimentus gratuito. Sofrimentus nebe sira hetan duranti okupasaun Indonesia iha Timor merese hetan konsiderasaun no respeitu iha povo Timor nia moris.
Krisi nasional 2006 nebe remata ho atentadu 11 de Fevereiru 2008, laos Salsinha ho Oan Kiak maka halo. Salsinha ho Oan Kiak hanesan vítima hosi krisi nasional 2006.
Ida ne'e refleksaun simples hosi perspektiva humana.
* poeta timor oan hela iha England
Sira nain rua iha background ida deit, alias, sira nain rua hanesan funu nain ba libertasaun nasional. Nudar funu nain, sira nain rua iha desejo ida deit maka "atu moris HAKMATEK no iha LIBERDADE hafoin tiha funu".
Maibe, iha kazu Salsinha, Oan Kiak ho sira seluk tan, tamba mosu siskunstansia ou fenomena foun (laos tamba sira nia hakarak), halo sira tenki moris fila fali iha komarka.
Historia simples ida maibe bele fanun ita nia neon
Foin lalais ne’e hau dada lia ho maluk diak ida konaba oinsa ema Timor sakrifika sira nia-an hodi liberta rai Timor.
Hau nia maluk ne’e hateten nune mai hau: “Kuandu ita konta historia lolos konaba oinsa ita tenki sakrifika-an tomak hodi liberta ita nia rain, ema barak sei dehan ita bosok ten ou ita ema bulak”.
Hau nia maluk ne’e komesa konta historia nune: “Iha fulan Junho 1999 (fulan rua molok referendum iha Timor), nia sei servisu hanesan peskador iha kompanhia bo’ot ida iha Japaun. Iha momentu neba nia halo kontratu atu labele husik kompanhia ne’e. Se karik husik de repenti, entaun nia tenki selu multa. Kuandu nia rona katak Timor prepara atu halo votasaun iha 30 de Agostu, entaun nia kaer daun bo’ot ida hodi fai kuak nia matan rasik, pois kaer bateria ben hodi kose ba leten to’o provoka infesaun. Doutor sira iha ró laran la konsege halo tratamentu tamba infesaun maka’as, ne’e duni tenki haruka nia fila fali ba indonésia hodi halo tratamentu/operasaun. Kuandu tratamentu hotu tiha, nia konsege tuir duni votasaun hodi hili liberdadi ba Timor iha 30 de Agostu de 1999”.
Historia simples oan ne’e maibe nakonu ho patriotismu, dada kedas hau nia hanoin ba Salsinha ho Oan kiak nia kazu.
Oinsa maka Salsinha ho Oan Kiak nebe sakrifika-an tomak (lakon buat barak iha sira nia moris) duranti funu ba libertasaun nasional, ikus mai tenki hela/moris fila fali iha komarka tamba ema seluk nia sala?
Alfredo Reinado divulga DVD hodi akuza Xanana Gusmao
Ita hakiduk uitoan ba kotuk hodi hanoin konaba DVD nebe Alfredo Reinado lansa iha territoria tomak iha 2006 e 2007, hodi halo akuzasaun kontra Xanana Gusmão, aktual PM Timor.
Iha DVD ne’e (se ita hotu ninia memoria sei freska) iha frase ida hateten nune: “….se maka tama uluk komarka maka nia (Alfredo refere lia fuan “nia” ba “Xanana”).
Ohin loron Alfredo Reinado mate ona. Maibe, konteudu hosi DVD koloka kestaun ou perguntas barak. Tamba sa maka Alfredo Reinado lansa akuzasaun kontra PM Xanana.Gusmao? Spontanitas ou hetan manipulasaun ou di rekayasa?
Ema hanesan PM Xanana Gusmão, nebe background hanesan heróis nasional, nebe funu iha ai-laran to’o tama LP Cipinang iha Indonésia nia tempu, nebe hetan sofrimentus barak (moral no fiziku), nebe sakrifika nia moris tomak ba ukun rasik-an, nebe sai líder bo’ot iha faze libertasaun nasional, maibe ikus mai iha ona tempu liberdadi nia laran hasoru akuzasaun foun hodi dehan atu tama uluk komarka, hau konsidera ida ne’e mos injustisa bo'ot liu tan.
Injustisa bo’ot kuandu ema nebe sakrifika-an tomak (husik buat hotu iha sira nia moris) duranti funu ba ukun rasik-an, maibe ikus mai tenki moris fila fali iha komarka iha tempu aktual.
Ne'e duni, se aktual PM Xanana Gusmao la bele tama komarka (hanesan akuzasaun nebe Alfredo halo hasoru PM Gusmao), entaun, nein Salsinha, nein Oan Kiak, nein ema ida nebe deit mak uluk terus iha ai-laran, bele tama komarka iha tempu aktual.
Konkluzaun
Hare’e ba historia nebe hau nia maluk konta iha leten, hau iha serteza katak ema Timor oan barak maka iha historia hanesan ne’e, alias, atu sosa Timor nia liberdadi, sira tenki sakrifika-an tomak, tantu moral, tantu fiziku.
Nune mos, hare’e fila fali ba kazu Salsinha, Oan kiak no sira seluk tan, hau iha serteza katak sakrifisiu wain tebes maka sira halo duranti funu hasoru Indonésia. Hanesan ema funu nain, hau iha serteza katak sofrimentus wain tebes maka sira hetan duranti funu ba libertasaun nasional.
Ne’e duni, hanoin hosi Presidenti da Republika nebe dehan atu fo’o indulto ba Salsinha, Oan Kiak ho sira seluk, hau mos konkorda.
Hau konkorda tamba se laiha autor prinsipal iha krisi 2006 no atentadu 11/02/08, diak liu liberta deit ona Salsinha ho nia maluk sira nomos Oan Kiak.
Tamba, labele iha sofrimentus gratuito. Sofrimentus nebe sira hetan duranti okupasaun Indonesia iha Timor merese hetan konsiderasaun no respeitu iha povo Timor nia moris.
Krisi nasional 2006 nebe remata ho atentadu 11 de Fevereiru 2008, laos Salsinha ho Oan Kiak maka halo. Salsinha ho Oan Kiak hanesan vítima hosi krisi nasional 2006.
Ida ne'e refleksaun simples hosi perspektiva humana.
* poeta timor oan hela iha England
Belun C. Oliveira, ita boot nia hakerek nee los ona. Katak sira nain rua nee uluk aswain hotu ba ukun an. Maibe buat ida maka nee ita hotu nebe hakarak ukun an mesak luta nain ka aswain ukun an nian hotu.Nee halo parte ba ita ida-idak nia kontribuisaun ba nasaun doben Timor Leste nebe ita hotu hadomi nia ukun an. Iha neba ita bele hakfahe historia ka passado hanesan faze ida nebe ita hotu kontribui atu tau fundasaun ukun an nian ho ita nia kontribuisaun. Nee dehan kontribuisaun ita nia iha fase historika harii Estado soberano nebe ita bolu RDTL ho fo an halo sakrifisiu atu alkansa objectivo nee ho ita ida-idak nia kontribuisaun hanesan individu no mos kolectivo.
ReplyDeleteOhin ita tama iha aktualidade maka konsolida ukun an no harii ukun an nee hodi haforsa ukun an nee. Husi prosesu nee maka justisa hanesan elemento essensial ida atu hametin no konsolida Estado RDTL nee iha AKTUALIDADE.
Hakait ba kazu ita nia maun alin timor oan aswain nain 2 nee nian, iha fase historika luta ba ukun an, hau hanoin ita labele nega sira nia kontribuisaun iha fase neba. MAIBE ohin loron ita mos labele nega ka haluha tiha ka taka matan tiha ba maluk vitima, maun alin, aman, oan nebe sai VITIMA husi AKTUS SIRA maluk nain 2 nee nian. Liu-liu maka Maukiak. Hau nia belun timor oan ida nebe nia tiun maka Maukiak oho (provado iha tribunal bazeia ba evidencias no tuir sasin sira-justisa-red) iha dalan Mercado Lama nee mos merese justisa, los ka lae?..Independentemente husi se-se maka fo kilat ba nia kaer ka se maka aktor intelektual iha Maukiak nia kotuk, nee labele sai hanesan pretextu ida atu dehan katak Maukiak labele responsabiliza ba nia aktus crimes hodi hasai ema seluk nia vida, los ka lae?..Imagina deit se karik ita boot maka iha hau nia maluk nee nia fatin, nebe nia tiun Maukiak ho nia grupos sira oho, karik ita boot iha coragem dunik atu hakerek artigo iha leten nee hodi justifika ka salva actor crimes ida nee?..
Problema ohin loron ka aktulidade husi ita timor oan, mesak aswain deit nee, tuir atan hau nia hare maka nee: ita barani tebes loko an hanesan aswain maibe wainhira ita sala ita laos aswain lolos atu bele hamrik hatudu hirus matan no hatete katak sim hau sala, no hau aswain dunik atu simu konsekuensia husi hau nia salan.
Parte 1..............
parte 2...
ReplyDeleteDala ruma, sim hau dehan dala ruma no dala barak ke HISTORIA NO KONTRIBUISAUN BA UKUN AN nebe mesak furak, murak no morin mos nee ita hafoer tiha deit, soe tiha deit ba rai, sama tiha tamba ita gosta maka politiza tiha deit, fase liman tiha ka halo tiha deit hanesan PRETEXTU ida atu ita salva an husi sala nebe ita halo tiha ona iha tempo AKTUALIDADE IDA NEE!
Maun alin, wainhira ita simplifika tiha historia husi kontribuisaun ema timor hanesan individu no kolectivo sai tiha deit hanesan pretextu ida atu salva an husi lalaok sala no halakon ema seluk nia vida ka hasai ema seluk nia moris iha tempo ukun an nee, hau hanoin ita rasik maka hatuun tiha dunik dignidade no espiritu aswain nebe ema nee sei iha hodi halo nia lakon tiha hakarak atu reflekte konaba nia actos crimes nebe halakon ema nia vida.
Ita ka ema timor oan nebe deit, nunka hakarak atu hanoin katak depois de duni sai TNI husi Timor, ita rasik maka tenki sai tiha fali hanesan TNI hodi hasai ho kilat musan ita maluk timor oan sira seluk nia moris tamba deit dehan katak uluk ita leban iha kabas nee estatuto ida hanesan funu nain Falintil.
Tuir atan hau nia hanoin funu nain Falintil diak ida barani atu luta lori povo nee ba ukun ho fiar katak hamrik no hamutuk ho povo no mos barani atu assume nia sala wainhira nia sente katak nia lalaok iha ukun an nee hakanek dunik, lalika deit povo tomak maibe elemento povo nian ka hanesan familia, timor oan ida nian laran, nunee nia funu Falintil diak ida tenki hamrik hodi hatete katak sim senhor hau sala se tribunal nasaun no Estado RDTL tetu tuir leis RDTL nia decide hau sala, hau tenki responsabiliza ba hau nia sala. Nee maka ema bolu dehan mane aswain Falintil nebe uluk povo hadomi to povo barak inklui hau nia maluk nia tiun nebe Maukiak oho, fo an tomak hodi ajuda netik ho hahan ka aimoruk ka osan ka saida deit maka sira bele, tamba iha dunik domin no respeito ba aswain sira nee hatuur tuir hakarak ba ukun rasik an.
Iha hau nia konklosaun maka nee Maukiak no Salsinha hanesan aswain tenki barani assume sira nia responsabilidade ba saida maka sira halo hanesan individu nebe ho konsekuensia maka hasai ema seluk nia vida ka viola leis nebe vigora iha AKTUALIDADE VIDA NASAUN-ESTADO RDTL nian!
O nia direitos humanos hotu..final! wainhira o hakat liu no haksobu ema seluk nia direitos humanos liu-liu direito atu moris!
Obrigadu
Nee hanesan lian tatoli ida deit nebe atan ami nebe sai vitima husi Maukiak cs sira iha Mercado Lama hakarak hato ba maun alin atu nunee buat hotu ita tau tuir nia fatin no nia kontextu sem iha politizasaun!
Belun Juliao,
ReplyDeleteHau iha konsiderasaun bo'ot ba ita bo'ot nia hanoin. Liberdadi da expressaun hanesan forma diak ida atu haburas demokrasia iha ita nia rain, Timor.
Celso Oliveira