My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Saturday 1 December 2012

PROSTITUTA DOMESTICA

Pe. Venancio da Costa Pereira SJ
Capelao iha Universidadi de Ateneo, Manila 


Ikus-ikus ne’e, rame tebes iha moris kaben nain sira nian Prostituta Domestica. 


PROSTITUTA DOMESTICA, katak: 

1. Laen sira, aman sira, eh mane kaben nain sira, livre “halo selingkuh tun sae” ho sira nia mantan, ho feto se-se deit, nebe maka sira gosta ou feto se-se deit nebe maka gosta sira. Sira haluhan tiha “valor sagrado matrimonio nian ne’e”. 
2. Nune’e mos, Fen sira, inan sira, eh feto kaben nain sira, lakohi lakon, sira mos livre “halo selingkuh tun sae” ho sira nia mantan eh eis sira, ou ho mane se-se deit, nebe maka sira gosta ou mane se-se deit, nebe maka gosta sira. Sira haluhan tiha “valor sagrado matrimonio nian ne’e”. 
3. Kaben nain sira, tanto fen eh laen, sira troka malu ho ema nia fen eh ema nia laen, iha sira nia relação hanesan feto no mane. 
4. Fen selingkuh subsubar, no lain mos selingkuh subsubar. No sira bosok malu fuik… sira laiha ona fidelidade, transparencia, no honestidade ba malu iha sira nia moris saran-an ba malu no saran-an ba Maromak liu husi moris sacramento matrimonio nian iha vida familiar nian. Mundo consumerismo no globalizado, halo ema sai hotu “gombal”…. 
5. Buat sira ne’e hotu acontece, tamba ema laiha ona senso de respeito ba ema nia-an rasik nebe maka hanesan “pessoa sagrada eh ema lulik”, nebe maka hanesan Imagem Maromak nian rasik. 
6. Nomos tamba, ema la dun reza ona, ema la dun tau Maromak hanesan primeira prioridade iha sira nia moris familiar nian.
7. Aman, Inan barak, maka ikus ne’e la reza ona terço kal-kalan ho oan sira no ho familia uma laran nian. 
8. Ema buka joga, festa, no vida flamboyant nian nebe maka hadau no naok tiha ema nia atenção no ema nia concentração. 
9. Ema lakon “focus”. Ema moris superficial liu, ema barak maka sai mamuk…. Tamba ema rebo-rebo demaiz ona ho ‘decoração isin eh fisica nian’, do que hatama-an ba iha preocupação klamar nian. 
10. Se familia ida-idak Timor oan nian, la defende lalais moris familia nian nebe maka diak, nebe maka saudavel… ita sei hetan crise moral bot ida nebe maka sei destroy ita barak nia moris klamar nian. Ema Timor oan barak maka agora terus tamba sai atan ba vida “prostituta domestica ne’e.

Friday 30 November 2012

Expressaun Poetika...

Rahun diak ba ema nebe uluk la halo funu,
Maibe, ohin loron bele moris diak iha Timor Leste.

Rahun diak ba ema nebe uluk halo funu,
Tamba, ohin loron bele moris diak iha Timor Leste.

Thursday 29 November 2012

Rekonsiliasaun Uniku Dalan Ba Dezenvolvimentu?


Hosi: C. Oliveira 


Hau prepara kleur tiha ona artigu badak ida ne'e konaba "Timor Leste: Hosi Konflitus ba Dezenvovilmentu". Maibe, de repenti mosu ideia hodi obriga hau atu halo refleksaun profunda konaba prinsipiu "rekonsiliasaun". Konserteza, hanesan jerasaun foun hau buka aprofunda liu tan prinsipiu Rekonsiliasaun, ne. Ne'e duni, hau muda titulo "Timor Leste: Rekonsiliasaun Uniku Dalan Ba Dezenvolvimentu?"

Iha tinan 5 liu ba, 2007-2012, IV Governu Konstituisional, AMP, lideradu hosi PM Kayrala Xanana Gusmao, konsege kria ambiente hakmatek iha povo Timor nia moris. Hotu-hotu rekonhese katak duranti tinan 5 nia laran, Timor Leste la rejistu krisi politiku no militar iha nivel nasional. Ida ne'e sinal pozitivu ida.

Ohin loron, povo Timor bele senti hakmatek no iha ona planu atu halao Dezenvolvimentu Nasional. 

Laos fasil atu hadia rai ida nebe foin sai hosi funu. Iha rai nebe maka foin sai hosi funu, konserteza povo hosi rai ne'e desejo liu2 maka moris hakmatek. Alias, povo hosi rai ne'e lakohi atu moris fila fali iha konflitus, konfrontasaun, funu, etc. Iha Kazu Timor Leste, konserteza povo Timor nebe te'erus duranti okupasaun Indonesia iha Timor, 1975-1999 no iha krisi politika-militar 2006, desejo tebe-tebes Estabilidadi Nasional.

Maibe, politika Rekonsiliasaun hamosu uniku problema maka justisa. Oinsa justisa? Haluha tiha krimi nebe mosu iha passadu? La iha ona justisa? Bainhira ita koalia konaba justisa, alias - julgamentu no kastigu ba kriminozu ida tamba krimi nebe nia halo iha passadu,  serake vitima hetan ninia dignidadi? Ida ne'e kestaun seriu nebe presija debate profunda.

Oras ne'e daudaun, komesa mosu isu oi-oin iha Timor Leste. Por exemplo: jornal Timor Post foin daudaun hatu'un notisia konaba ema autonomia domina F-FDTL. Liu hosi rede sosial Facebook, ita bele hare'e reasaun pro no kontra. Ida ne'e normal iha dinamika demokrasia.

Hau, simplesmente fo'o apoio ba politika Rekonsiliasaun Nasional tamba tuir hau nia hanoin, so liu hosi rekonsiliasaun nasional maka povo Timor bele moris hamutuk no halao dezenvolvimentu nasional. Ne'e duni, rekonsiliasaun tenki sai prioridadi hosi ema politikus, relijiozus/as no sociedadi sivil tomak iha Timor Leste.

Ohin loron, rejistu iha familia ou uma kain ida-ida, relasaun familiar entre individu nebe uluk, iha tempu okupasaun Indonesia sira moris fahe malun tamba razaun politika. Por exemplu, uluk, A nia inan-aman mauhu, maibe, A nia familia sira seluk ema revolusionariu. Ou, uluk, A nia inan-aman revolusionariu, maibe, A nia familia sira seluk ema mauhu. Maibe, ohin loron, A moris hamutuk iha familia ou knua ida deit.

Se ohin loron maka ita dehan katak rekonsiliasaun laos baze hosi ita nia progressu, entaun, ita nega rasik ita nia-an, ita ninia familia, ita ninia knua. Tamba, atu dezenvolve ita nia rain, primeiru ita tenki dezenvolve ita nia-an, ita ninia familia, ita ninia knua.

Hata'an ba pergunta iha leten, hau nia resposta maka SIM.

Fim de semana diak ba imi hotu. Keep peace.

Monday 26 November 2012

ESPLIKASAUN KONA BA DOM BOAVENTURA NIA RETRATU

Iha livrus no revistas barak mosu retratu Dom Boaventura nian. Retratu ne’e mos atan há’u tau ba kapa (cover) livro nebé há’u hakerek kona ba Funu Manufahi. (Tipografia Diocesana, Baucau, 2012).

Maibé ema barak la hatene retratu nee mosu oin sa no mai hosi nebé?

Liurai no asuw’in Dom Boaventura de Sotto Maior nia retratu nee, pertense ba Liurai Feto (Faluk), Dom Boaventura nia kaben.
Liurai feto mak entrega ba malae portugez ida, doutor Caetano Sales Gomes nebé uluk serbisu iha Díli. Hafoin doutor Caetano fo tutan ba Administrador Baucau, Tenente Armando Pinto Correia. 

Pinto Correia haruka malae Alfredo Moraes atu pinta iha tela ida ho aguarelahodi uza ba kapa livro “O Gentio de Timor”, nebé Pinto Correia hakerek iha Baucau no Madeira iha tinan 1935.

Iha tinan 1944,  wainhira Capitão Pinto Correia mate tiha, nia ferik oan, halibur artigos sira nebé matebian Pinto Correia hakerek tiha ona, hodi  publika livro ida naran “Timor de Lés a Lés, Agência Geral  do Ultramar, hodi sikat iha tahan 220 ho 221 nia let. Retratu ida ne’e mak ohin loron “espalhadu” iha mundo tomak.


Porto, 25 de Novembro de 2012. 

Amu Bispo Carlos Filipe Ximenes Belo

Monday 12 November 2012

DOM BOAVENURA, LIURAI NO ASSUWA’IN MANUFAHI


Hosi: Dom Carlos Filipe Ximenes Belo*

Hori uluk hori wa’in malae mutin sira to’o rai timor atu kontratu ai-kameli, osan mean, wani wen no buat seluk tan. Ikus mai tama mos iha rai Timor amo lulik sira hosi ordem dominicana. Iha kedan tinan rihun ida atus neen, nee nulu resin, liurai sira hosi uma kain Hornay no Costa, hato’o nanis katak Rai Timor ba timor oan sira. Ne’e duni sira hanoin atu duni sai malae (mutin ka cina no índia) no amo lulik sira.I ha tinan rihun ida atus hitu laran, reinu sira hosi “Loro toba” hanesan Loloteo, Camanssas, Cailaco, Lamak hitu (Bobonaro) hamriik funu hasoru governo portugez.
            
Iha tinan rihun ida atus walo sia nulu resin haat, iha reino Manufhai ,Liurai Duarte da Costa Sotto Mayor halo funu hasou malae siara, liu liu haosru embot ka governador José Celestino da Silva. Liurai Dom Duarte mate iha tinan rihun ida atus sai, nia  mate tam ba moras.

Dato sira no povu Manufahi hil fali Dom Boaventura Sotto Mayor da Costa atu troka nia aman matebian, lori rota hanesan Dom no Coronel (Koronel).
            
Liurai Dom Boaventrua ukun nia povu, maibé nia laran la kontenti tan hahalok balu neb´e la dun diak: hanesan selu impostu makaas no la simu injustisa balu hosi ukun na’in sira.
           
Iha fulan Dezembru tinan rihuan ida atus sia sanulu resin ida, Dom Boaventura revolta kontra malae mutin. Liurai balu hamutuk ho nia. Maibé, iha Timor laran, liurai seluk hamutuk ho malae mutin hodi funu hasoru Dom Boaventura. Tan ne’e timor oan sira halo funu hasoru malu. Tan ba kbiit la iha ona, tropas hosi governu manan duni funu ida nebá.
            
Sira kaer Dom Boaventura lori ba dadur iha kalabousu iha Dili. Iha loron 18 fulan Julho tinan1913, governu hatun Dom Boaventura hosi ukun liurai no hasai tiha ninia patente koronel nian.
            
Ita la hatene Dom Boaventua mate iha sá tinan no iha nebé loz. Maibé, hahú tinan 1913, iha Timor laran ema barak hahú temi  Dom Boaventura nia naran, no temi funu Manufahi.
           
Iha tinan ida nee, 2012, ita tomak hanoin hikas Dom Boaventura no reino Manufahi nia aten berani atu hamriik funu hasoru malae mutin.
           
Ohin loron Timor Loro Sa’e nasaun ida ke indpendente ona. Ita la preciza tan funu. Maibé, ita tomak, liu liu foin sae sira, tem ke  kontinua funu hasoru buat aat: hirus malu, odi malu, no kontra  buat seluk hanesan: “anlfabetizmu”, “ignoransia”, korruppsaun; moris badiu nian, moris baruk-ten nian, no buat seluk tan.
          
Dom Boaventura hanorin ita tomak katak dignidade povu Timor nian buat ida  ke wale liu osan mean no osan mutin, wale liu ai-kameli no wani wen .Ne’e duni, ita lalika explora ema seluk, lalika oho ma seluk, maibé, hanesan maun alin, ita moris ho hakmatek hodi harii Nasaun Timor-loro Sa’e.
         
Ba Povo Manufahi no loriku assuwain tomak hau hato’o hau nia solidaridade no hatudu dalam foun ida: uluk ita helekar ba mundu katak “hori luk hori wain,Timor oan assuwain”, ohin loron, iha tempu dezenvolvimentu no progressu nian, ita tem  ke halekar ba mundu tomak katak: “hori ukuk hori wa’in, Timor oan dame na’in!”.

Porto, Portugal, 12 de Novembro de 2012.
* Manan Prémio Nobel Dame nian, tinan 1996.

Friday 2 November 2012

Reflexao ba loron MATEBIAN SIRA NIAN.....


Husi: Padre Venancio Pereira, SJ

Evangelho Sexta Feira dia 2 de Novembro 2012, loron Matebian eh defuntos Sira nian, foti husi João 6:37-40

Reflexȃo

Mate, katak mate. Mate katak ita laiha i’is ona. Mate katak ita ema la dada i’is ona. Mate katak, moris ‘materia no fisica no mundano nian remata, eh hotu, eh to’o duni nia rohan ida”. Ho nun’e situação mate, emosionalmente halo no cria condição sentimental, sentimento nian nebe maka nunggurangga oituan. Mate, halo ita tauk. Mate halo ita triste, mate halo ita tanis. Mate halo ita hakfodak. Mate halo ita mos hatama an ba processo de tempo de ser sempre preparado, alerta. Mate halo ita halerik. Mate halo ita hanoin. Mate halo ita senti mesak. Mate halo ita senti abandonado. Mate halo mos dala ruma ita iha sentimento “nervozo, satiado ho ita nia an rasik, ho ema seluk, no ho Maromak, no ho realidade moris ne’e nian” , tamba dala barak difiçil mai ita, atu simu realidade mate ne’e nian. Mate halo ita senti lakon. Mate halo ita senti lakon ita nia maluk, lakon ita nia an rasik, lakon ita nia historia, no lakon sentimento ruma. Ita hakarak moris naruk. No ita ema hanesan ema “iha ita nia hakarak klean ida, katak diak liu ita mate dala ida deit, no mate hamutuk ho ita nia “amado sira, eh ita nia beloved oan sira”. Atu ita lalika terus. Tamba ita lakohi senti sentimento mesak.

Ita ema dala barak nega tiha eh hakarak “halai ses tiha” husi realidade mate ne’e nian, se ita ema bele, maibe realidade koalia oin-seluk, katak ita sei la bele halai ses husi realidade mate ne’e nian. Ou..ou, mate husi ema sira nebe maka ita hadomi tebes, ou ita nia mate rasik. Buat hirak ne’e hotu, realidade humana, sentimento humano, no sentimento humano ne’e normal, no real duni. Tamba ita hotu sei ema hela. Hanesan ema, ne’e normal duni atu ita iha sentimento nunggurangga ida kona ba realidade ida naran mate ne’e. 

Ohin dia 2 de Novembro loron matebian sira nian, eh loron klamar sira nian. Loron nebe maka hatutan fali moris ita ema nian iha mundo ida ne’e, ho moris rohan laek ita nia matebian sira nian. Ita hotu ohin reflete no medita kona ba realidade mate hanesan misterio ida nebe maka loron ba loron ita ema hasoru. Iha realidade moris ita ema nian ne’e, buat ida naran moris no mate, ita hasoru loro-loron. Loron-loron iha bebe barak moris, eh iha ema barak moris, nune’e mos loro-loron iha mos ema barak mate. Maibe buat essencial nebe maka ita tenki reflete klean liu tan, maka ida ne’e kona ba valores moris nian molok ita mate. 

Moris ne’e atu badak halo nusa fali, atu naruk halo nusa fali, iha nafatin ninia valor profunda ida. Tamba moris ne’e mai husi Maromak, no iha Maromak. Tamba ne’e se se deit, maka estraga moris, katak estraga Maromak rasik. Maromak iha ninia plano especial ida mai ita ida-idak, Maromak hatene “take care” ita ida-idak ho ninia maneira ida unica no especial, ne’e hanesan ema fiar nain ita sei laiha duvida ida kona ba acção no aproximação Maromak nian iha Ninia maneira tau matan no tulun ita ema. Iha ema balu moris eh dada i’is iha minute nia laran deit, iha ema balu, foin deit maka atu hahu moris, mate tiha fali ona, iha ema balu moris to tinan 5, 10. 20, 40, 70, 100, 105, etcetera, etcetera.. maka foin mate. Ne’e realidade humana. 

Maibe moris la tuka deit ba “calculação matematica ho minute, ho horas, ho loron, ho fulan ho tinan, eh seculo”, wainhira ita moris iha mundo ne’e, ita ema hanesan ema, ita tama duni ona ba “ tempo no tinan eternidade nian”. Katak tebes, laiha mate mai ita ema, se wainhira ita moris iha graça, no ita moris ho no iha Maromak. Claro que mate, la lori buat ida “lakon” mai ita ema. Mate lori mai ita, buat no assunto manan nian, katak ita tama duni ba “tempo eterno ne’e”. No tempo eterno ne’e iha duni. Tamba ne’e maka ita celebra loron matebian sira nian, tamba nee’e maka ita comemora “biban klamar sira nian”. Katak, de facto laiha mate permanente, ba ema nebe maka fiar iha Maromak. Mate permanente iha deit, ba ema sira nebe maka nega Maromak, no lakohi duni ho consciençia rasik, no ho decisão rasik, ho liberdade rasik lakohi HILI MAROMAK, entaun nune’e, mate permanente iha duni ba ema ne’e. Maibe, ba ema se-se deit, nebe maka hili Maromak, nebe maka tau fiar iha Maromak, ema nebe deit to iha momento ikus, momento rohan molok nia husik mundo ne’e, se nia sei hakarak reconheçe Maromak nia presença nafatin, então nune’e nia hetan duni graça moris iha tempo eterno ne’e nian, katak nia iha moris eterno iha Maromak nia Gloria. Inferno dala barak ita ema rasik maka cria no ita ema rasik maka hili inferno. Maromak la halo inferno para atu castigo ita. Inferno iha tamba dominio, no tamba ita ema nia hakarak livre. Ita ema rasik, maka dala barak iha moris ne’e hili inferno, liu husi nega Maromak, no lakohi reconheçe Maromak. 

Ita celebra loron matebian sira nian, ita comemora loron klamar sira nian, ne’e katak hatudu momos, ita iha fiar iha tempo eterno, ita iha fiar iha reissureição, ita iha fiar no esperança ba moris foun no moris rohan laek iha Maromak ninia kadunan. Se nune’e duni, ita ema sei iha nafatin capacidade no abilidade atu sobrepassa, atu lao liu, sentimento nunggurangga kona ba assunto mate nian. Katak, mate hanesan deit odamatan foun ida, atu ita ema tama ba Maromak nia Gloria iha tempo eternidade ne’e, eh iha moris eterna nian. 

Ita nia moris iha mundo hanesan husi fase ba fase. 
Primeiro, ita ema mai moris iha “ventre ita nia inan nian”, tuir mai ita mai moris iha “ventre mundo ne’e nian. Wainhira ita mate, ema sei hakoi ita, eh sunu ita, nune’e ita sei ba “moris fali iha ventre rai nian, tamba ita tama ba rai kuak, “unida ho rai ne’e”, ita moris iha rai nia kabun laran. Ita nia isin sei dodok, maibe ita nia klamar sei la mate no sei la dodok. Wainhira moris hias eh reissureição aconteçe, no sei acontece duni, ita hotu sei hetan duni moris foun ida, ne’e katak ita hotu sei hetan fali moris, no ita “moris iha ventre eternidade, ventre gloriosa Maromak nian rasik”. Entaun wainhira ita hare realidade husi processo ita ema nia moris ne’e nian, de facto “laiha mate”, iha deit maka moris, no moris ida be iha ninia abundançia, moris ida be, iha ninia naresin, naresin tebes iha moris rohan laek. Moris rohan laek eh reissureicao ne’e deit duni, maka ita nia fiar no esperança, katak mate sei la halakon buat ida. Mate sei la manan ita ema. Mate ne’e hanesan deit, processo de transformação ida. No ne’e realidade real ida, ikus “remain” nafatin hanesan misterio compreensivel ida, se ita iha oituan fiar atu compreende misterio ne’e. Ita husu grace, atu ita compreende duni, kona ba misterio mate ne’e nian. Ita husu atu ita nia matebian sira hotu, harohan daet nafatin mai ita hotu, atu ita iha força nafatin halao peregrinação iha mundo ne’e ho domin, fiar no esperanca ida, katak loron ida, ita hotu sei sai ida deit, iha tempo eterno no iha “VENTRE ETERNO eh VENTRE GLORIOSO MAROMAK” nian. Santo no santa Sira, no matebian sira hotu harohan nafatin mai ami hotu. 

Seja louvado Nosso Senhor Jesus Cristo, p’ra seja louvada Nossa Mãe Maria Santίssima!

Boa Sexta Feira e Boa Celebração ba loron matebian sira nian! Bom Fim de Semana…
AMDG!

Pe. Venâncio da Costa Pereira SJ
Ateneo de Manila University!

ANUNCIA Um Novo Amanhecer *


O "morto" são aqueles que têm desempenhado e de vida, sua função (functi vita) até o final, incluindo em sua morte, que faz parte da mesma vida. A palavra << morte>> nos faz estremecer, mas somos sustentados pela fé: <>. Cada um de nós está envolvido nesta realidade, uma parte indispensável do tecido da vida, em vez de no sociológica, hoje em dia, é uma espécie de <> sobre o fato da morte, tentando escondê-lo, mas a realidade, até mesmo como notícias todos os dias, tomar a vingança inegável. O Filho de Deus, nosso Senhor Jesus Cristo sofreu a morte, mas superá-lo e ser ressuscitado para viver para sempre: seu epitáfio é único: << não está aqui, mas ressuscitou! >>. tal é o “mistério pascal” , dobradiça da nossa fé. Um dia feliz, cheio de graça-Amen.

* Por: Madre Zelia Soares de Oliveira

Thursday 1 November 2012

Grupo Asilo Politiku Eskesidu Iha Faze Dezenvolvimentu?


Ohin loron grupo asilo politico ou suaka politik ou iha Indonesia nia dicionariu konhesidu ho naran "lompat pagar", la temi tan ona iha politikus/governantes sira nia ibun. Tamba, depois Timor Leste hetan ukun-an iha tinan 10 nia laran, Estadu Timor seidauk fo'o rekonhesimentu ba kontribuisaun bo'ot nebe grupo asilo politiko halo iha processu ba ukun rasik-an. 

Maibe, se ita hakiduk uitoan ba kotuk, liu-liu hafoin tiha Massacre Santa Cruz, 12/11/1991, bele dehan katak klosan Timoroan barak sakrifika sira nia-an liu hosi dalan asilo politiko hodi bele dada atensaun komunidadi Internasional ba kestaun Timor. Iha tempu neba, klosan sira ne'e husik sira nia eskola, servisu, inan-aman, maun-alin no sira nia rain Timor hodi ba husu asilo politiko iha embaixadas estranjeiras iha Jakarta, Indonesia. Komesa hosi Embaixada EUA, United Kingdom, Australia, Holanda, Vaticano, Espanha no seluk tan. Iha tempu neba, kuandu ita loke radio Nederland, radio Australia, radio BBC, radio RTPi, ou, jornais no tv iha mundu tomak, hotu-hotu koalia konaba assaun klosan Timor nian iha embaixadas estranjeiras iha Jakarta hodi ikus mai aumenta presaun politika hasoru Indonesia.

Maibe, ohin loron, grupo asilo politiku eskesidu iha panorama foun iha Timor. Ohin loron, grupo asilo politiko nein ema ida hakarak atu hatene. Ohin loron, aksaun sira nebe maka grupo asilo politiku halo iha tempu okupasaun Indonesia la importanti ona iha faze Dezenvolvimentu. Tamba, herois foun barak maka mosu, i, herois lolos iha tempu okupasaun indonesia komesa haluha daudaun ona. 

Sera ke grupu asilo politiku haluha ona iha era foun iha Timor Leste? LAE.
Refleksaun simples ba komemora tinan 21 Massakre Santa Cruz.

Celso Oliveira

Tuesday 30 October 2012

FINADU TUIR FIAR SARANI NIAN*


* Hosi Madre Zelia Soares de Oliveira





TINAN-TINAN, ITA SARANI TOMAK SELEBRA LORON BOT IHA IGREJA UNIVERSAL, HAHU HO LORON BOT, LORON SANTO NIAN, LORON BA DAULUK IHA FULAN NOVEMBRU NIAN, (dia dos santos). HAFOIN TUIR KEDAS MAI, LORON NEBE ITA HANARAN, LORON FINADU, LORON DARUAK IHA FULAN NOVEMBRU, LORON IDA KMANEK TEBES ATU ITA HOTU HANOIN ITA NIA MALUK MATEBIAN SIRA NIA LORON. 

TEBES DUNI, WAINHIRA SIRA SEI MORIS, ITA HOTU KOKO MORIS KSOLOK NO TERUS HAMUTUK HO SIRA, NO WAINHIRA SIRA MATE ONA, SIRA HUSIK HELA MAI ITA LEMBRANSA FURAK ATU ITA HANOIN NAFATIN SIRA NIA MENSAJEN NO HAHALOK MORIS NIAN NEBE HALO ITA BANATI TUIR SIRA NIA AIN-FATIN. 

FINADU KATAK SA LOS ? 

FINADU, LORON FERIADU, LORON MATEBIAN, LORON BOT TEBES, NO IHA RAI IDIDAK, IHA NINIA KULTURA HODI SELEBRA LORON MATEBIAN NE. IHA KONTINENTE LIMA: ASIA-AFRICA-AMERICA-EUROPA-OCEANIA, ITA BELE KONHESE NO HARE OINSA SIRA SELEBRA LORON FINADU, LORON MATEBIAN NE.

HAU HAKARAK KOMPARTE HO ITA BOOT SIRA, SELEBRASAUN TUIR FATIN NEBE HAU HELA NE-IHA PERU-LIMA, PARTE SUR PERU NIAN, NARAN CORIRE-AREQUIPA, DOK UITOAN HUSI KAPITAL. SIRA NIA DEVOSAUN BA MATEBIAN KLEAN TEBES, HUSU MISA BEBEIK BA MATEBIAN SIRA, IHA IGREJA NAKONU HO FAMILIA NEBE HUSU MISA, KANTA SOLEMNE. HAFOIN BA VISITA RATE, NO IHA LORON FINADU NE SEI SELEBRA MISA IHA FATIN NEEN, CEMETERIO NEEN NEBE IHA NE HOT-HOTU TAU NARAN MATEBIAN SIRA NIAN BARAK LOS, NO NAILULIK SEI TEMI NARAN HIRAK NE HOTU. SIRA PREPARA AIFUNAN, HAFUTAR RATE NO BALUN LORI BUKAE HODI KOMPARTE BA MALU IHA RATE. KARIK, BELE DEHAN KATAK HANESAN DEIT, TUIR ITA NIA LISAN TIMOR NIAN-MAIBE HAU ATU DEHAN KATAK IDA NE SINAL DOMIN NIAN BA MATEBIAN SIRA LAOS DEIT, ITA HEIN LORON FINADU, MAIBE IHA LORON NEBE MATEBIAN SIRA NIA LORON MORIS, LORON MATE KA LORON NEBE ITA SENTE KATAK SIRA PRESIZA ITA NIA ORASAUN, ITA KETA HALUHA ATU HUSU MISA BA SIRA, BA VISITA SIRA NIA RATE, LORI AI-FUNAN NO SUNU LILIN BA SIRA. 

MATEBIAN SIRA IHA FATIN DIAK ONA, IHA LALELHAN, SIRA SEI LA HALUHA REZA BA ITA SIRA NEBE SEI LAO RAI NE. ITA REZA BA MALU NO ITA HOTU BUKA HALAO MORIS NE ATU BELE SAI SANTO NO TO DALAN SANTIDADE NIAN.

KUMPRIMENTUS BA ITA BOOT SIRA HOTU
FELIZ DIA DE FINADU

Thursday 25 October 2012

Segredu Nasaun Publika Livre Iha Website Arkivu no Muzeum Resistensia Timorense

Timor Leste ninia historia no dokumentus funu desde 1975-1999 nebe ohin loron bele hetan livre iha website "Arkivu no Muzeum Resistensia Timorense" (http://amrtimor.org/), tuir lolos tenki taka ona ba publiku tamba tuir hau nia hanoin dokumentus sira ne'e hanesan TESOURO ba rai Timor Leste. Iha parti seluk, hau konsidera dokumentus balun hanesan segredu nasaun nian nebe ema (publiku) labele hetan lai assesu.

Ohin loron, hau hare'e kualker ema (nasionais ou internacionais) bele hetan assesu livre ba dokumentus funu Timor desde 1975-1999 nebe publika iha website: http://amrtimor.org/, nebe tuir lolos labele ona. 

Hau sugere ba Governo Timor Leste, liu hosi Sekretariu Estadu Veteranus, ou, orgaun kompetenti atu toma medida urgente se bele karik taka tiha odamatan website "Arkivu no Muzeum Resistensia Timorense" atu nune ema/publiku (nasionais no internasionais) labele hetan assesu livre ba dokumentus resistensia nebe validu ba rai Timor. Ba ema/publiku nebe maka hakarak hetan assesu ba dokumentus resistensia Timor nian, tuir hau nia hanoin tenki liu hosi processu ou pagamentu.

Fakta hatudu, kuandu ema tama odamatan Muzeum Nasional Resistensia Timorenses nebe situa iha kapital Dili, sira tenki selu i proibido hasai foto iha laran (so ho autorizasaun), maibe, ho fasil ema/publiku (nasionais no internacionais) bele hetan assesu ba dokumentus resistensia nian iha website: http://amrtimor.org/.

Obrigado...

Celso Oliveira

Monday 22 October 2012

Funu Informasaun (Primeira Parti)

Ohin loron ita moris iha tempu pos-modernu, ne'e duni, "INFORMASAUN" kaer funsaun importanti tebe-tebes iha ita nia moris. Foin daudaun, Diocese Baucau, kria ona pagina iha Internet ho naran "Hau Fiar". Objektivu maka atu haklaken informasaun ba sarani sira, laos deit ba sarani sira iha Diocese Baucau, maibe, ba Timor oan hotu iha mundu. Embora, ema barak kontra ideia ne'e, maibe, pesoalmente hau konkorda i apoio 100 porcento.

Realidadi hatudu katak ho avansa teknolojia, mosu ona funu iha sirkulasaun informasaun. Ema a'at uza informasaun hodi transmiti sira nia hanoin a'at, no, ema diak uza informasaun hodi fo'o hanoin/planu diak. Ne'e duni, agora depende parti ida-ida buka dalan oinsa atu sira nia informasaun bele to'o lalais, seguru, i, ema barak bele hetan assesu.                                                                                                                                                                                                                                    
Hau, iha loron hirak ne'e tu'ur hanoin konaba impaktu saida maka akontese ba ema Timor nia moris konaba nia konsume "informasaun" loro-loron ou oi-oin iha nia moris? 

Ita hotu sei lembra akontesimentu iha fulan hirak liu ba iha kapital Dili, hafoin tiha Konferensia CNRT nebe hetan transmisaun direta hosi TVTL. Objectivu principal hosi transmisaun direta TVTL maka atu transmiti acto demokratiku nebe mosu duranti Konferensia nia laran, maibe, por um momentu deit, adversariu politiku FRETILIN, aproveita deputadu ida ka rua koalia sala iha konferensia laran, transforma transmisaun direta ne'e sai tiha "KAOS" ou "konfrontasaun" nebe lori konsekuensia ba ema ida mate, tuda malun iha estrada laran, kria trauma iha ema nia moris no seluk-seluk tan. Hosi ne'e ita bele hasai konkluzaun katak informasaun dezenpenha funsaun importanti tebe-tebes iha ema (ou instituisaun) ida-ida nia moris. Sei iha tan Kazu barak maka bele sai referensia iha hakerek ne'e. Maibe, hau limita-an. 

Timor Leste foin sai hosi okupasaun Indonesia tinan 13 liu ba (30/8/99). De jure hetan rekonhesimentu internasional iha 20/5/02. Iha tinan 4 nia laran, 2002-2006, ita foin maka atu hari'i ita nia Estadu Demokratiku ida forti, maibe, mosu tiha krisi politika-militar iha 2006, nebe sobu tiha Orgaun Soberania nebe ita hari'i ona. Agora, ita foin buka atu hari'i Estadu Demokratiku nebe diak no forti hodi labele hamosu fila fali falhansu nebe akontese iha pasadu. 

Timor Leste halo parti ona iha mundu, ne'e duni, la taka hipotese atu tama iha funu informasaun. 

Agora, depende iha Timor oan ida-ida konsume informasaun nebe sirkula iha moris loro-loron. Entre informasaun a'at no diak tenki hili maka ida diak. Laos fasil tamba loro-loron informasaun a'at tama barak liu iha ita nia kakutak. 

Boa leitura i semana diak ba imi hotu. 

Celso Oliveira


Monday 1 October 2012

Diskriminasaun Iha Labarik Sira Nia Moris Iha Timor Leste


Iha Timor Leste to'o ohin loron sei kontinua ezisti discriminasaun hasoru labarik sira. Iha parti ida, mosu insiativa oi-oin hosi Governo hodi luta hasoru discriminasaun sira ne'e. Maibe, esforsu nebe Governu halo seidauk sufisienti. Tamba ne'e maka presija tebes kontribuisaun ou kolaborasaun hosi ema hotu2.

To'o ohin loron, labarik sira (liu2 iha foho) kontinua halao sira ninia moris iha kondisaun kiak, be mos la iha, ahi la iha, mal tratadu, livro no kadernu la iha, forsadamente halao servisu iha uma, etc. Tuir lolos, labarik sira ne'e moris ona iha kondisaun igualdadi no diak nia laran tamba Governu iha orsamentu maka'as ba iha Edukasaun no protesaun ba labarik sira. Maibe, infelizmente labarik sira ne'e sei senti discriminasaun maka'as. 

Iha kapital Dili, ita hare'e differensa bo'ot tamba labarik sira bele ba eskola iha International School, iha merenda, tu'ur iha kadeira no mesa, iha livro, tau sapatu diak, hatais diak, kaer kadernu, iha be mos, kalan hetan naroman tamba ahi lakan, tratamentu saude diak, etc. Maibe, iha foho labarik sira labele senti moris hanesan ho labarik sira iha Kapital Dili. 

Ne'e duni, ho governasaun foun, ejiji tebes maka fo'o atensaun ba labarik sira iha foho liu-liu tenki iha "be-mos no ahi" atu nune labarik sira iha Timor laran tomak labele senti diskriminasaun. 


Celso Oliveira

Saturday 29 September 2012

Liberdadi no Oportunidadi


Iha lokoraik ida, hau tu'ur mes-mesak iha uma nia okos hodi buka hatene se mak hau. Hau lakohi liga tan ho ema seluk nebe la fo'o ona benefisiu mai hau nia moris. Iha hau nia laran hau so hanoin deit buat ida, oinsa hau koloka-an iha fenomena foun iha rai Timor. Difisil? Hau hanoin lae.

Dala barak liu maka hau hare'e hau nia-an hanesan ema nebe laos importanti iha processu luta ba ukun rasik-an. Iha tempu uluk liu, tempu sei funu, hau la halo buat ida hodi fo'o netik tulun ba liberta hau nia rai Timor. Maibe, tamba sa maka ohin loron hau bele moris livre iha Timor?

Timor Leste la hanesan ona uluk. uluk ema moris sei respeito malun. Maibe, ohin loron lae ona. Hau mos hare'e katak media massa rasik laos ona hanesan meius 1 hodi liberta ema atu sai hosi kiak maibe explora no manipula ema nia moris maka barak liu.

Maibe, iha preokupasaun nia laran, sempre iha dalan ou solusaun. Primeiru, tenki rekonhese katak ema hotu-hotu iha liberdade. Segundu, ema hotu-hotu iha oportunidadi. 

Timor Leste oferese ba Timoroan hotu buat 2: Liberdadi no Oportunidadi.

Boa Leitura,

Celso Oliveira

Tuesday 25 September 2012

2013: Adeus UN

Adeus UN, Adeus Produtus Estranjeirus 

Hau hanoin tempu to'o ona atu Timoroan kaer rasik kuda nia talin. Tuir slogan Fretilin iha tempu uluk nian, iha tempu 1974 dehan nune: "Timor tenki kaer rasik kuda nia talin". Slogan ne'e iha signifikadu barak.

Oras ne'e daudaun, Timoroan hotu prepara-an atu simu realidadi foun. Alias, iha tinan 2013 UN nia missaun la iha ona iha Timor Leste. Ne'e signifika, Timoroan ida-ida assumi responsabilidadi foun iha sira nia moris. Alias, Timoroan tenki hamutuk hodi fo'o garantia ba ESTABILIDADI NASIONAL.

Maibe, iha realidadi, missaun UN hotu iha Timor laos buat foun tamba duranti ne'e Timor Leste la hatudu ameasa iha rejiaun, iha komunidadi Internasional.  Ne'e duni, tempu to'o ona atu UN husik Timor.

Hau foin le'e notisia foun iha website Sapo no CJITL hakerek nune: "Produtus Estranjeirus OHO Produtus Lokais".  Tamba sa maka produtus estranjeirus bele domina fali iha Timor? Timor Leste rai kiak? Timor Leste la iha ninia produtus nasionais nebe bele servi Timoroan sira?

Ne'e duni, hau hanoin tempu mos to'o ona atu Timoroan dehan adeus ba produtus estranjeirus atu nune Timoroan bele hadia sira ninia moris rasik. Se Timor kontinua kria sistema dependenti ba produtus hosi liur, ba UN, entaun Timoroan nunka bele atu moris mesak.

Buat nebe Timoroan presija atu hadia maka kria mentalidadi foun.

Iha hau nia kaixa foin to'o email foun nebe dehan nune: "atu hare'e rai ida riku ka kiak laos hare ba idadi/tinan. Mos, laos hare'e hosi rekursus naturais. Mos, laos hare'e hosi ema matenek, kor (ida ne'e la halo liu parti) no relijiaun. Maibe, importanti liu maka Edukasaun, Kultura, Responsabilidadi, Respeitu Lei, Hadomi Malun, Hadomi Servisu, Pontualidadi, Unidadi Nasional".

Timor Leste sei konsidera hanesan rai kiak biar karik ba nia iha Petrolium. Maibe, se ema Timoroan moris respeito malun no hadomin malun, hau hanoin Timoroan sei moris diak.

Buat sira ne'e hotu hanesan homework ou trabalho de casa ou pekerjaan rumah ba Timoroan hotu pos UN husik Timor Leste iha 31 de Dezembro de 2012.

Celso Oliveira

Friday 21 September 2012

Suku Fatumakerek Iha Ona Estrada Maibe Sei Falta Be-Mos no Eletrisidadi


Estrada foun liga suku Fatmakerek ho rai seluk iha Timor laran

Povo Iha suku Fatumakerek, sub-distritu Laklubar, distritu Manatuto, nebe konsidera hanesan suku izoladu iha Timor oras ne'e senti haksolok ona tamba iha ona estrada nebe liga hosi Laklubar to'o Fatumakerek i sei liga liu tan ba suku Turiskai, distritu Same.

Iha hau nia vizita nebe foin halo daudaun iha suku Fatumakerek, iha loron 5-6/9, foin dala ida ne'e maka hau ho kareta bele ba to'o kedas suku Fatumakerek laran. Iha tinan kotuk, hau sei lao ain no uza kuda nebe lori oras barak (5-6h). Maibe, oras ne'e, ho kareta sai hosi suku Funar to'o Fatumakerek lori deit minutu 45.

Maibe, problema seluk nebe Povo Fatumakerek sei emfrenta maka be-mos, ahi no klinika saude. To'o oras ne'e, Povo Fatumakerek seidauk iha be-mos, eletrisidadi no klinika saude. Problemas seluk maka estudanti no mestre sira presija livros no material eskola seluk tan hodi bele tulun estudanti no mestre sira iha eskola. Ne'e duni, husu ba Sekretariu Estadu Be-Mos no Eletrisidadi atu resolve lalais problema be-mos no eletrisidadi iha suku Fatumakerek no Funar. No mos, iha inan barak maka gravida (isin rua), labarik kiik barak no katuas ferik barak. Ne'e duni, presija atu hari'i klinika Saude ida iha suku Fatumakerek hodi bele fo'o asistensia ba Povo Fatumakerek.

PM Kayrala Xanana Gusmao Fo'o Kareta Angunan
Povo Fatumakerek simu apoio nebe maka PM Kayrala Xanana Gusmao hatudu ba sira hodi fo'o kareta angunan ida iha fulan hirak liu ba. 

Iha enkontru semana hirak liu ba iha suku Fatumakerek, Chefe de Suco Cesar Soares hateten katak "oras ne'e Povo Fatumakerek iha ona kareta angunan 1 nebe hetan hosi PM Kayrala Xanana Gusmao, maibe, la hatene atu uza halo nusa ne'e maka sei sai problema tamba sei presija mina, kondutor, etc".

Suku Fatumakerek situa iha rai klaran. Hetan baliza iha loromonu ho Turiscaen, Kaimauk Loban. Hosi lorosae ho Funar, Samoro. Hosi tasi feto ho Fatu-Kalo no hosi tasi mane ho Turicaen. 

Celso Oliveira, Fatumakerek oan.

Monday 20 August 2012

Parabens F-FDTl

Hakarak hato'o Parabens ba F-FDTL nebe halo tinan ohin, 20/08/75-20/08/12. Hein katak F-FDTL kontinua sai forsa diak no profissional. Parabens. Celso Oliveira

Sunday 19 August 2012

2 Ucapan Selamat Kepada Indonesia

Saya mau mengucapkan: 1. Selamat HUT Kemerdekaan Indonesia yang ke 67. 1945-08-17-08-2012. 2. Selamat Hari Raya Idul Fitri,2012. Mohon Maaf Lahir dan Batin kepada seluruh kawan-kawan Muslim Indonesia. Semoga Timor Leste dan Indonesia tetap menjalin hubungan yang harmonis di masa depan. Celso Oliveira

Friday 17 August 2012

Familia, Igreja no Seminário Hanesan Fatin Atu Apreende Hadomi Rai Timor

Parti rua 

"Fahe esperiencia no testemunho kona ba Vocação hakarak sai Nai Lulik Jesuita hada'et ho moris espirito patriotismo no nacionalismo hodi halao actividade “clandestino familiar” iha hau nia  formação tomak hanesan  ema Catolico Timor oan hodi hatan ba Maromak nia bolu"








Pe. Venancio da Costa Pereira, S.J

III.  Oinsa dedika-an iha funu ba ukun rasik-an? Fasil ka difisil?
Familia, Igreja no Seminário hanesan fatin atu apreende hadomi Rai Murak no Povo Doben  Timor Leste, ho fiar metin ba Jesus deit
Hau  hahu dedika-an lolos  ba  "funu"  liu  husi  dalan informal nian deit, iha hau nia familia, no liu husi  Seminário Nossa Senhora de Fátima. Iha tempo neba,  contacto ho “maneira polite” no simples nian  deit, entre familiares sira, tio, tia no  primos  irmãos sira deit ho belun Timor oan sira nebe maka conhece malu didiak duni, katak hadomi tebes no hakarak tebes Timor Leste ukun-an, tamba "alasan tenki  extra cuidadu"  ho ema sira nebe maka  pro  Indonesia, selae hanesan  ita hotu hatene ona, ita nia familia maka sempre  sai “tumbang”, ita nia familia maka sempre sai vitima, ba buat hotu nebe maka ita halo, iha actividade politica nian. 

Hau pessoalmente haksolok tebes tamba iha periodo moris no halao formação integrada no educação sistemática iha Seminário Ménor  Nossa Senhor de Fátima, iha Lahane Mota Laran, hau ganha tan espirito de Patriotismo nomos hau senti edificado liu tan ho sentimento Nacionalismo hanesan ema Timor oan 100% no ao mesmo tempo Católico 100%. Seminário Nossa Senhora de Fátima Lahane re-forma, re-crea fila fali maioria jovens Timor oan sira nebe, maka estuda iha neba, atu sai lolos ema Timor oan ho identidade cultural, religiosa, basea ba historia unica rai murak Timor Leste nian, no povo doben Timor nian,  nebe maka iha hela processo de procura e ao mesmo tempo processo de purificação ba rumo ukun rasik-an nian. 

Hanesan Seminarista tipico hanesan jovem husi Dili, ami barak la dun hatene situação concreta no realidade factual e actual nebe maka acontece iha distrito sanulu resin rua seluk. Maibe, liu husi ami nia familiares sira, liu husi ami nia primos irmãos, liu husi tio, tia no belun sira balu be bapa kaer halo TBO, liu husi belun hansip, no  tentara Timor oan balu (maibe laran nunka fo ba Indonesia) liu husi estafeta clandestino nian, liu husi ami nia maluk Seminaristas sira seluk nebe maka mai husi distrito sanulu resin rua seluk no liu husi maluk prisoneiros Timor oan sira iha Kadeia Balide no iha ilha Atauro, liu husi ami nia professors balun, liu husi amu parocos barak maka ami rona historia, hodi ami hatene didiak konaba violação nebe tentara Indonesia halo no halao iha teritotorio Timor Laran tomak. 

Padre Felgueiras, S.J, nebe maka hadomi Timor sempre halo profecia ida dehan katak loron ida Timor sei ukun-an duni. Ami apreende atu hare'e sasan sira consciencia no imaginação nebe maka kruat tebes. Tamba hakarak duni Timor ukun-an, entaun nune’e  ami barak halo tebes esforço maximo no supremo sacrificio hakas-an estuda makas. 

Iha Seminario, hanesan Seminarista, ami apreende atu descuti kona ba assunto politico, identidade cultural, social, religiosa, historico no sofrimento povo Timor nian. Ami mos koalia kona ba assunto oinsa maka halo strategia kontra bapa. Estrategia ida maka ne’e Timor oan tenki matenek, domina disciplina oi-oin, sciencia no skill oi-oin. No hatene usa aproximação oi-oin, atu hatene nafatin bapa indonesio ninia estrategia, atu nune’e, luta clandestine bele lao nafatin to nia rohan. Oinsa maka halo contacto diak ho sira iha liur. Nune’e tenki escola, tenki matenek, liu-liu tenki hamutuk. Igreja Catolica continua bolu nafatin Timor oan sira atu fo liman ba malu, atu hamutuk liu husi presença amu Bispo Belo nian no nailulik sira seluk tan.

Iha tempo neba, iha tinan 1987 -1990, ami la simu no lakohi atu usa  lian Indonesia sai hanesan lian liturgia iha missa santa nian iha Seminário ka iha paroquia sira seluk. Ami hatene katak padre no madre Indonesia nian balu, começa sai hanesan belum ba governo no militar Indonesia nian, hodi tau matan no controla actividade Seminário no Uma Kreda Catolica iha Rai Timor tomak. Ami consciente katak, ami nia moris apertado tebes, tamba militar Indonesia começa tau ema a’at sira, “mauhu no bihu”, lao haleu Timor, liu-liu ba hafuhu Bispo no padre Timor oan sira, nebe maka suporta movimento ba libertação no independente total Timor Leste nian.

Hau sei lembra didiak hela  katak em geral hau nia kakak kelas (grupo ida nebe maka sei forte ho lian Português, tamba hau nia grupo, hanesan grupo de transisão, ami tenki escola no estuda ho lian instrucção ba materias hotu-hotu iha SMAK São José ho lian Indonesia deit, tamba governo no militar Indonesia, tauk ho lian Portuguese ninia influençia, iha moris clero no ema educado no formado sira nian, entaun sira começa hamenos  no hapara kedas portugues ninia influençia no sira insiste atu ema Timor oan hotu koalia deit lian Indonesia).

Hau nia kakak kelas  sira ne’e maka hanesan: Senhor Antonito de Araújo ho Padre Violanto, S.J. (nebe maka sei maluk ho hau), Senhor Bendito Freitas, Senhor António de Conceição, Padre Jovito de Araújo, Senhor Cristovão, Senhor António no sira seluk tan. 

Grupo ida ne’e, grupo radical no hanesan camada intelctual ba futuru moris Creda Catolica nian. Hau pessoalmente, inspirado no motivado ho sira ninia maneira de pensar no sira ninia espirito patriotismo no nacionalismo nian. Hau nunka sei haluha ho hau nia belun Seminarista sira nebe maka ami “sama-sama vocal no radical” ao mesmo tempo hodi contra “policy ka kebijakan” ida nebe hakarak usa lian Indonesia iha celebrações  liturgicas. Ami la fo ulun, hanesan Seminaristas Timor oan, ami kria kedas grupo nucleo kikuan oan ida, hodi halo encontro kalan-kalan to'o kalan bo’ot para troca ideas no impreções, aspirações, para oinsa iha razão profundamente logica, valida, maduro no balanço para  bele ba hatan ba - amu Bispo Dom Carlos.

Sim, ami hatene katak consequençia be a’at  liu maka ne’e, ami karik sei sai hotu husi Seminário. Hanesan Timor oan, ami hakarak deit maka ukun rasik an. Ami haksolok no contente liu tan wainhira ami rona amu Bispo Belo ninia homilia sira nebe maka koalia la tauk atu defende nafatin lia los no direitos humanos ho mos dignidade ema nian. Ami haksolok tebes, wainhira iha loron ida ami le’e iha jornal dehan katak  Amu Bispo Belo husu ba ONU atu  fo liberdade referendum ba Timor oan sira, hodi hili no decidi saida maka Timor oan sira hakarak tebes.

Hanesan seminarista no jovens nebe maka hadomi tebes ami nia familia, ami nia povo, ami nia rai, ami nia espirito nacionalismo no patriotismo metin liu tan, folin liu tan, iha liu tan ahi atu luta nafatin ho maneira saida-saida deit. Ami senti katak ami nia “semangat terbakar” duni. 

Ami nia grupo nucleo nebe maka vocal no radical ne’e maka hanesan tuir mai ne’e: Senhor Mario Ramos (eis frater diocesano – ba escola to iha Malang,  husi Viqueque), Senhor Rui Lourenço da Costa (eis Jesuita acaba estudos filosofia nian iha STF Driyarkara husi Dili Caucaulido), Senhor António Viera (husi Bidau, ikus ba escola iha Portugal), Senhor Rogério dos Santos (eis frater diocesano, ba escola to Jakarta – Malang, Indonesia, husi Leorema, agora serviço iha governo iha area diplomata nian ), Senhor Simeão Seixas (husi Bidau agora Professor religião nian iha Escola Paulo Sexto, hau nia compadre, acaba escola iha IKIP catequetica nian), Senhor Aurelio Ximenes Guterres (husi Ermera, ba escola to Indonesia, tuir mai ba rai liur seluk tan), Padre Giovanni Melo de Sousa (diocesano husi Vila Verde, acaba estudos nailulik nian iha Malang), Senhor Teki (matebian ona), Padre Lucio de Deus (Vigario Geral diocese Maliana nian agora, husi Letefoho, acaba estudos nailulik nian iha Malang) no sira seluk tan.

Iha momento neba, Senhor Rui Lourenço da Costa maka hanesan ami nia moderador, no Senhor Rogério dos Santos maka ami nia chefe de grupo, Padre Lucio Norberto de Deus maka ami nia vice. Hau, Senhor Simeão Seixas no Senhor António Viera maka escritores. Ikus liu, representante husi grupo oan ne’e, tenki ba hatan no koalia ho amu Bispo. Ami mos iha tempo neba vocal tebes. 

Iha periode ida ne’e “crisi no conflito tensão politica” nian acontece iha escola Externato e SMAK de São José. Hau sei lembra konaba hahalok nebe maka militar Indonesia halo hasoru estudantes Externato, Seminaristas e estudantes balu husi SMAK São Jose. Dala barak ami tenki hasoru tentara Indonesia no barak maka sai vitima de violação hosi militar Indonesia nian. Uma edifiçio Escola São José, se karik iha ibun, bele dehan buat barak kona ba saida maka militar Indonesia  halo mai ami, halo ami fuan la hakmatek, maibe ami nia espirito luta nian, forte nafatin, ami klamar hanesan ema Timor forti nafatin, iha nafatin esperança katak Indonesia sei la ukun ita.

Hau sei lembra didiak  lia  fuan SOFRE nebe maka uluk “tenar” los iha Dili laran no mos iha São José. SOFRE katak “ SAYA ORANG FRETELIN”. Bapa asalta ami nia escola ho kilat, ami ho lapizeira no fatuk tuda malu hasoru bapa. Bapa duni ami, balu tenki halai tama iha uma vizinho zona Balide, Santa Cruz, Mascarenhas no My friend nian. Tamba bapa buka sira nebe maka tuir demonstracao. Hau nia belun Senhor António Vierra “alias Kiki”, (husi Bidau, Senhor Salvador Vierra nia oan mane), ho atan hau tenki han tuda tudik bapa nian iha ami nia kotuk laran, wainhira ami buka salva an, halae sae ba area lahane rumo mota laran ba Seminário Lahane. Destino maka seidauk to, se lae ami nain rua RIP tiha ona. Hau hare tentara Indonesia baku tasak didiak hau nia amigos barak. Situação loron ba loron pior hela deit, ami nunka estuda ho hakmatek iha Seminário, iha Externato no SMAK São Jose. Mauhu no bihu lao lemo rai tebes, ami mos lao nafatin iha ida-idak nia rumo. Luta estafeta clandestina nian iha Cidade Dili laran tomak lao rame liu tan. Jovens barak liu tan maka tama iha movimento clandestino nian. Pancadas, puradas, torturas, hasoru jovens radical sira acontece kala-kalan iha Dili laran.

“Puncak Ledakan” lolos maka iha momento Santo Padre João Paulo II, ba visita iha Dili, Timor Leste, iha dia 12 de Outubro 1989. Hau pessoalmnete haksolok tamba iha dia 11 de Outubro, hau ho hau nia colega balu ba to'o airoporto Madohi Dili (Comoro) hodi hare no hola bensa Santo Padre nia liman, tan Santo Padre nia avião transit iha Dili, molok semo ba ilha Flores. Ne'e mos hanesan tactica politica husi Jeneral Catolico Indonesia nian maka Beni Murdani nebe “sengaja” halo avião Santo Padre nian transit iha Dili, atu nune iha dia 12, ceremonia bele simples deit ona. Indonesia lakohi Santo Padre João Paulo II rei rai Timor Leste nian, maibe em fim decide nahe tais ida no tau Cruscifixo ida atu Santo Padre rei, maibe wainhira Santo Padre rei Crucifixo ne’e, no nailulik ida dada oituan tiha Crusifixo ne’e, Santo Padre Consegue nafatin REI RAI TIMOR LESTE.

Iha missa solene iha tassi tolu, depois de missa remata,  “lia fuan viva fretilin, viva Timor Leste”, nak-lian, husi hakilar jovens sira nian, halo Santo Padre João Paulo II mos hakfodak no hatene diak liu tan katak, povo ida ne’e, povo terus nain duni, povo ida ne’e, povo assu wain duni, povo ida ne’e, povo ida be hamlaha no hamrok  duni LIBERDADE ida lolos nian, maka liberdade hakarak ukun an nian.

Molok Santo Padre sae fali aviao hodi fila hikas ba Jakarta, nia consegue hare’e ho matan saida maka tentara Indonesia halo ba jovens sira. Puradas no pancadas acontece kedas iha tassi tolu, hodi tuir mai, tortura mos acontece kedas ba Jovens barak, nebe maka hola parte iha acção de manifestação iha tassi tolu ne’e. Nune’e hela deit, to ‘rebenta’ acontecimento massacre santa cruz iha 12 de novembro 1991.


Sei Kontinua.....