My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Tuesday 28 September 2010

Poema Nebe Koalia Hodi Hau Naran

Tempu No Amizadi

Tempu,
Dala ruma lao lalais liu.
Bainhira hateke fila fali ba kotuk,
Hare’e hetan deit maka rekordasaun.

Rekordasaun diak hamutuk ho maluk sira nebe diak.
Iha tempu funu nia laran,
Iha tempu domin nia laran,
Iha tempu eskola,
Iha tempu sei kiik, sei klosan,
Seluk-seluk tan.

Ohin loron, ema ida-idak moris tuir ninia tempu.
Ohin loron, ema ida-idak moris tuir ninia ritmu.
Rekordasaun diak nebe uluk iha, sei la lakon,
Amizadi ohin nian, mai hosi rekordasaun diak nebe nein tempu bele halo lakon.

Tempu lao nafatin ba oin,
Amizadi metin liu tan.
Biar karik bá, tempu lao lais,
Amizadi nunka lakon.

Manu Fuik Nia Lian

Manu metan nia lian,
Manu metan nia hananu,
Manu metan nia halerik,
Manu metan nia hamnasa.

Iha dadersan ida furak,
Nebe nakonu ho lia fuan «domin no dame» nian.

Manu lakateu nia lian,
Manu lakateu nebe lian iha uma nia kakuluk,
Maibe, kleur ona maka manu lakateu la iha lian.
Semo dok hosi uma nia kakuluk.

Ema ida la duni.
Ema ida la hakbesik-an ba.

Manu lakateu ida seluk hakarak lian iha uma nia kakuluk.
Maibe, lakateu ida seluk la fo’o fatin.
Kakuluk nia nain laos uma nia nain.
Maibe, lakateu nia lian fo’o hanoin ida ba kakuluk nia nain.

Manu metan ida seluk lian fila fali iha uma nia tatís.
Iha dadersan ida nebe malirin, nebe hakmatek.

Ita ema lao bele lao.
Maibe, loron ida ita sei fila fali ba ita nia KNUA.

Ran

Ran,
Ran ne’e suli hosi ema barak nia le’et.
Ran ne’e suli iha semiteriu nia laran.
Maibe, ran ne’e mai hosi ema barak nia lia fuan «UKUN RASIK-AN».

Hau loke fila fali historia funu nian.
Página ida-idak hau loke hodi hare’e historia funu nian.
Maibe, to’o iha página 12 de Novembro 1991, iha semiteriu Santa Cruz,
Hau para tiha hodi halo refleksaun.

Historia hanesan ne’e sei la repete tan.
Ema bele hakerek historia foun barak,
Ema bele halo knananuk foun barak,
Maibe, historia hanesan 12 de Novembro 1991 sei la repete tan.

Ran,
Ran ne’e suli hosi ema barak nia isin.
Iha dadersan ida nebe nakonu ho lia fuan «UKUN RASIK-AN».
Iha dadersan ida nebe katuas no ferik sira sei toba.
Klosan, feto-ran no labaraik sira hakilar «UKUN RASIK-AN».

Ran,
Ran ne’e maka halo ohin loron hau lao livre.
Ran ne’e maka halo ohin loron hau bele hakerek.
Hakerek historia funu nian.
Hakerek 12 de Novembro 1991.

Ran,
Ran ne’e labele mosu tan.
Tamba ran ne’e halo ema barak tauk.
Ran ne’e halo ema barak moris iha trauma nia laran.

Maibe,
Ran ne’e maka halo ohin loron ema barak bele hamnasa,
Bele pasiar, bele lao tun-sae, bele pinta, bele konta historia,
Bele dansa, bele tu’ur hamutuk hemu serveja oan 1, seluk-seluk tan.

Hau pinta kuadru oan ida konaba ran nebe suli iha 12 de Novembro 1991.
Ran ne’e maka suli deit ona iha kuadru nia laran.
Labele suli sai hosi kuadru nia laran.
Tamba iha kuadru nia laran, iha kamizola mutin barak.

Entre ran no kamizola mutin iha kuadru nia laran,
Hau hili maka kamizola mutin.
Tamba mutin signifika dame (peace, paz, damai).

Iha kuadru nia laran, hau mós pinta ema kaer kilat.
Maibe, dala 1 tan hau dehan entre kilat, ran no kamizola mutin,
Hau hili maka kamizola mutin.
Tamba mutin signifka dame (peace, paz, damai).

Sunday 26 September 2010

EDUCAÇÃO PARA PAZ



Recomeçou ano lectivo 2010-2011. Este é um período propício para educar e formar as gerações novas nos valores da cultura, da cidadania, da paz, da justiça e da fraternidade. Espera-se que cada Escola tenha um projecto educativo que vise a dignidade da pessoa humana e nos seus valores fundamentais (universais e inalienáveis); um projecto que considere a pessoa humana como princípio, sujeito e fim da Sociedade.

A Declaração Universal dos Direitos do Homem no seu artigo 26, declara que ”Toda a pessoa tem direito à educação. E a educação deve ser gratuita, pelo menos no que respeita ao ensino elementar e fundamental".

Quando falamos da educação para a Paz, queremos, justamente, realçar um projecto educativo que tenha em conta dimensões importantes como os Direitos Humanos, a Paz, o Diálogo e a Cooperação internacional.

O fim primário da educação para a Paz, não é tanto atingir objectivos literários ou científicos, mas é a formação da pessoa nos valores éticos e morais. Para isso, deseja-se que as Escolas tenham um projecto educativo subjacente a um ideal da sociedade: isto é, uma sociedade personalista, democrática, participativa, solidária e descentralizada.

Este projecto deveria incluir princípios como: a compreensão. e respeito de todos os povos, das suas culturas, dos seus valores e dos modos de vida incluindo a cultura da etnias e de minorias; a consciência da interdependência mundial crescente entre os povos; a capacidade de comunicar com todos os povos, com todas as religiões e culturas; a consciência dos direitos, mas também dos deveres; a compreensão da necessidade da solidariedade e de cooperação internacionais; a vontade nos indivíduos, de contribuir para resolver os problemas das suas comunidades, dos países e do mundo.

A educação para a Paz deve proporcionar aos jovens uma outra visão da guerra, com o fim de evitar que o fenómeno bélico seja considerado como algo normal e inevitável. A guerra é sempre um mal, que leva à destruição, ao ódio, à morte. A Paz é um bem essencial para o desenvolvimento dos indivíduos e dos povos.

Mas para haver essa consciência, a educação para a Paz deve começar pelo próprio aluno, pelos Professores, pelos Pais e pelos agentes da Educação. A educação para a Paz, antes de ser uma transmissão de conhecimentos ou de técnica, é uma vivência e prática constante de virtudes: respeito, generosidade, humildade, paciência, colaboração, diálogo, etc.

Oxalá, nas Escolas reine sempre um ambiente de Paz! E que alunos, professores, pais e encarregados da educação sejam pessoas de “Paz e de Bem”!

Porto, 23 de Setembro de 2010
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo
Prémio Nobel da Paz 1996

Friday 10 September 2010

SENTIDU ATU SERVIR

Iha fulan hirak liu ba, ita akompanya debate 1 iha “Fórum Haksesuk” entre intelektual Timoroan nain 2, tamba deit lia fuan “beikten”. Ikus mai, problema entre sira nain 2 resolvidu kuandu intelektual 1 husu “deskulpa” ba intelektual 1 seluk.

Expressaun “beikten” ba ema 1 signifika ema ne’e lahatene buat 1, ou, mau-bego, ou, mau-fak duni. Resumo, lia fuan “beikten” hatun ema nia dignidadi/martabat.

Foin daudaun, ita hotu asisti liu hosi televisaun, Internet, media massa oi-oin, etc…(dll), polemika bo’ot iha AMP nia laran tamba deit lia fuan “beikten no bosok ten”.

PM Xanana Gusmão hateten iha publiku nia “segundo homem” rasik, Vice Primeiro-Ministro (VPM) Mário Carrascalão, ho lia fuan “beikten no bosok ten”.
Hanesan resposta, VPM Mário Carrascalão hatama surat ba nia chefe IV Governu Konstituisional PM Xanana Gusmão, hodi husu “resigna-an”.

Iha surat nia laran, eis-VPM Mário Carrascalão dehan nune: “Ho tinan hitu nolu resin tolu (73), foin dala uluk maka ema ida bolu hau “beikten no bosok ten”. ... Hau nia resposta maka rezigna-an husi kargu Vise Primeiru Ministru ba Koordenador ba Asuntu Jestaun Administrasaun Estadu no buka servisu ba hau nia rain iha fatin nebé bele util no respeitadu husi sese deit maka sai hanesan hau nia superior.”

Opiniaun nebe sirkula iha internet hateten nune: "PM Xanana Gusmão la devia hateten lia fuan {beik ten no bosok ten} iha publiku hasoru engenheiro Mário Carrascalão. Tamba ida ne’e la fo’o exemplu diak ba povo, liu-liu ba jerasaun foun.

Hakiduk uitoan ba kotuk, ba tempu passadu - tempu funu nian - tinan 12 liu bá, kuandu militar Indonésia kaer ema Timor 1, militar ne’e sei dehan nune ba ema Timor: “kamu bodoh, kamu goblok. Kenapa kamu mendukung kemerdekaan Timor Timur!!!”.

Iha momentu nebá, saida maka mosu iha ema Timor nia ulun maka “Ukun Rasik-an”. Ne’e duni, ema Timor ne’e dehan ba militar Indonesia nune: “ó bele dehan hau bodoh, mau-bego, mau-fak ou idiota, maibe ó sei la oho hau nia espiritu nasionalismu”. “Ó bele hatun tiha hau nia dignidadi to’o rai, hau sei la moe tamba desejo ba ukun rasik-an bo’ot liu hau nia dignidadi rasik”.

Iha momentu nebá, “sentidu atu sakrifika no sentidu atu servir” ba rai no povo Timor bele dehan katak bo’ot duni, as tebes duni.

Ema Timor tomak desde labarik kiik to’o ema katuas/ferik, konhese se maka Xanana Gusmão, se maka Mário Carrascalão.
Iha tempu funu nian, Xanana maka hanesan komandanti ba funu libertasaun nasional nebe lori aspirasaun povo Timor to’o hetan liberdadi iha 1999.
Mós, povo Timor (desde labarik kiik to’o katuas/ferik) konhese Mário Carrascalão hanesan ema Timor nebe servisu ba Indonésia maibe nia “la taka tilun no matan” ba problema nebe povo Timor hasoru loron-loron.

Se karik atu sura deit sira nain 2 ninia kole, hau hanoin bele tau ba dasi hanesan deit. Maibe, se karik koalia konaba “sentidu atu servir no sakrifika” bele rekonhese katak Xanana "servir, sakrifika no terus" liu dok du ke Mário Carrascalão.


Maibe, koalia tun-sae, hakerek tun-sae, hau kontinua desejo ESTABILIDADI iha Timor, tamba ida ne’e importanti liu du ke sira nain 2 ninia dignidadi humana no poder politiku.

Depois de tantus anos de sofrimentus, de sakrifisiu, ohin loron povo Timor hakarak moris iha ESTABILIDADI nia laran hodi bele rekupera fila fali sira ninia moris.

Dala ida tan, povo Timor ejiji líder sira nia “SENTIDU ATU SERVIR NO SAKRIFIKA”.

Ba maluk Muslim sira, hau hato’o “Selamat Hari Raya Idul Fitri”.


Celso Oliveira