My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Thursday 26 February 2009

Why East Timor chose Portuguese

by Dr Geoffrey Hull*

Dr Geoffrey Hull examines the apparently anachronistic decision by the East Timorese to select Portuguese as their national language. From an historical perspective, he explains, it is quite logical. When the Conselho Nacional da Resistência Timorense (CNRT) announced recently that the official language of independent East Timor will be Portuguese, there was a range of negative reactions in Australia, from puzzlement and incomprehension to irritation and scorn.
East Timor has its own lingua franca, Tetum: why was this language not declared the official one? What was wrong with keeping official Indonesian, the language of the region and the one in which a whole generation of East Timorese had been educated?
Why not indeed adopt English as the official language, given the proximity of Australia and the Australian role in the liberation and reconstruction of the nation; not to mention the enormous usefulness of English as the international language?
And of all the languages to declare official, why Portuguese?
East Timor was a Portuguese territory before 1975, but wasn't Portuguese merely an imposed European language spoken by white administrators, missionaries and a minority of the indigenous population?
Genetically wasn't Portuguese completely unrelated to Tetum and the other vernaculars, and therefore difficult for Timorese to learn?
And after 24 years of Indonesian domination, hadn't Portuguese been largely forgotten? Wasn't its sudden revival not only anachronistic but dangerously impractical?
The anti-Portuguese arguments go on and on. Portugal and the Lusophone countries of Africa are very far from East Timor, and Portuguese influence is now declining in Macao as it has declined in Goa.
The younger generation are dissatisfied by this irresponsible act of the CNRT gerontocracy; they want nothing to do with Portuguese, and would prefer English as an official language alongside the native Tetum. So why on earth have Portuguese as the official language of East Timor?
Why indeed. The fact is that those in Australia or elsewhere who question the propriety and wisdom of the CNRT's decision display a profound ignorance of East Timorese ethnology and culture. It is also a cause for national shame that this ignorance of the role of the Portuguese in the formation of the East Timorese national identity is yet another manifestation of a Lusophobe (or anti-Portuguese) tradition in this country. The Lusophobe tradition has not only soured relations between Australia and Portugal, but has exacerbated the problems of East Timor.
If we are to be good and respectful neighbours to East Timor, it's time for a bit of national re-education, from the Canberra ministries and the universities down. From a position of ignorance it's hardly wise for Anglocentric Australians to pontificate about what the Timor leadership should or should not be doing as it plans the nation's culture. Let's look at a few facts. The first of them concerns Portugal's contribution to the East Timorese national identity.
Between 1976 and 1999 the reluctance of the East Timorese to be integrated into the Indonesian Republic was a major thorn in the side of the Suharto regime. Jakarta found it difficult to understand this spirit of resistance when it considered the Indonesian patriotism of West Timor and nearby Catholic and formerly-Portuguese Flores.
Of course this strong anti-Indonesian feeling in East Timor was due in large part to memories of the genocidal invasion and conquest, harsh military rule and the continuing human rights abuses.
But if the East Timorese stood out in their region because of their will to nationhood, it was because one particular component of their ethnicity set them apart as much from their immediate neighbours as from their Javanese overlords. This all-important component was the Portuguese connection.
Without the Portuguese connection there would have been no aspirations to nationhood in East Timor. It was the Portuguese imprint that made the East Timorese a unique people, distinct from all those around them.
It is quite wrong to consider the East Timorese an indigenous people colonised for a time by a foreign, European power but suffering no significant change to their way and life and identity. The Portuguese presence in Timor, beginning in the 16th Century, can in no way be likened to waves washing over rocks during high tide and then ebbing away, leaving the rocks uneroded and free to dry in the sun.
Decolonisation in East Timor was not a simple matter of expelling from the land foreign elements and influences that had never been more than superficial. Not only was the impact of Portuguese colonialism on East Timorese society deep, but it had transformed a indigenous culture into a hybrid one, one so complex that is is now impossible to separate native and European elements without destroying the fabric of the culture itself and shattering the common ethnic consciousness.
As well as giving the East Timorese their modern ethnic identity, Portugal's rule gave them social unity. Before the coming of the Portuguese, Timor had neither political nor cultural unity. As for language, Timor is one of those parts of the world that may be described as a linguist's paradise or hell, depending on his appetite for hard work.
In the first phase of Portuguese rule, the European and Mestiço administrators had used Tetum, the most widely spoken language, as their medium of communication with the various tribes of the island. Since Tetum was for them an acquired language, the Portuguese-speakers naturally tended to simplify it for use as a rough contact language or lingua franca. They also injected into it many Portuguese words that became an indispensable part of the Tetum vocabulary.
This simplified, Europeanised form of Tetum became known as Tétum-Praça or "town Tetum", to distinguish it from the more authentic form of the language spoken in the countryside around Atambua, Balibó, Suai, Soibada and Viqueque. After the urbaniation of Díli in the mid-18th Century, the lingua franca quickly established itself as the vernacular of the new capital, completely ousting the original local language, Mambai.
It was this form of Tetum, then, that the Catholic missionaries later spread throughout the colony, and so closely was Tetum-Praça linked with Christianity that it was dubbed a língua dos baptizados "the language of the baptised".
Tetum-Praça was also used by the colonial officials who were now being sent out directly from Portugal, but since few of these stayed long enough in Timor to master the language, it was the Catholic clergy, priests and nuns, as well as the native catechists they trained, who really ensured the spread of Tetum.
Having carefully studied Timorese linguistics and culture over the past twenty years, I see the decision to revive official Portuguese in East Timor as both justified and feasible.
Those tempted to believe that official Portuguese will be an anachronism and a handicap for the new nation should remember first of all that Portuguese is hardly an insignificant language in the global context. It is the world's sixth biggest language in terms of numbers of speakers, being more widely used than French, German and Russian. Second, official Portuguese is hardly going to be an economic liability for East Timor when the country is planning to live largely off tourism.
East Timor's Latinate architecture and way of life will enable it to be promoted as a little piece of the Latin world off the north-west coast of Australia. A population speaking Portuguese can easily be taught Spanish, Italian and French, all important languages in international tourism. In tourist economies, knowledge of languages means employability and earning capacity.
Third, the Portuguese language is far from moribund in East Timor. That a quarter of the population can still speak it with some degree of fluency is something of a miracle, given the savage persecution of the language for 24 years. And only more baseless than the charge that Portuguese is hard for Timorese to learn is the totally ridiculous suggestion that English is an easier language for them.
Since Tetum and the other vernaculars are full of Portuguese words, sounds and structures, much of the Portuguese language is immediately comprehensible even to Timorese who can't speak it. Portuguese is implicit in the vernaculars of East Timor. Given the right social circumstances, it doesn't take much to activate a language one already understands in part or full.
And what of Indonesian and English in the new East Timor? Formerly official Indonesian, because of its negative associations, is being gradually phased out of local education. However, for obvious geographical reasons, Indonesian (or Malay, as the CNRT has not incorrectly rechristened it) will always retain a presence in East Timor as a second language.
There can similarly be no question that English will have a large presence in East Timor as a regional and international language. However, it will not have any official status, since it has no authentic role in the national culture.
Indonesian and English will be taught as foreign languages in the secondary schools of the future, and the main languages of the new National University of Timor will be Portuguese and English.
In a small nation like East Timor any form of linguistic exclusivism will be discouraged by an enlightened and responsible government. Wishing to exclude from Timorese life potentially useful languages like Portuguese, Indonesian and English, is a recipe for isolation and economic suicide.
What the new East Timor needs above all is an inclusive language policy, one which makes the most of all the languages - indigenous and foreign - currently available to the people.
Language is certain to be a controversial issue in East Timor over the coming years. Because of a turbulent recent history and the general neglect of Timorese studies to date, restoring Portuguese, developing Tetum, providing the people with linguistic and educational resources in all their languages, and controlling the presence of the two ancillary/utilitarian languages (Malay-Indonesian and English) will be among the nation's many challenges of the 21st Century.

*Dr Geoffrey Hull is head of the Academy of East Timor Studies at the University of Western Sydney. He is also the author of several books on the indigenous languages of Timor, and lectures at the National University of Timor.

Monday 23 February 2009

Dalan naruk ba refleksaun....



Ita ema lao rai.....
Ita iha knua,
Ita iha lisan,
Ita iha hanoin,
Ita iha futuro,
Ita iha moris.

Ita rona ema lian, ita rona ema knananuk...
Ita hanoin ita rain, ita hanoin ita maluk sira.

Dadersan rai malirin, anin nia is loke ita neon, loke ita hanoin,
Fanun ita hosi dukur, loke ita matan hosi nakukun.

Ai-han nia morin....lalika koalia tan ona.

Ita ema lao rai.
Iha ne'e ...., La iha luhu, la iha buah, la iha malus, la iha ahu.
La iha biti, la iha koe oan, la iha lafatik.
La bidu, la iha tebe-tebe, la iha dahur.
La iha kaibauk, laiha bibidikur, la iha tais.

Maibe, ... Ita ema lao rai, Ita iha knua, Ita iha Lisan...

Dadolin no imajen: Celso Oliveira

Saturday 21 February 2009

FRETILIN: Krisi Lideransa

Atualmente kuandu ita koalia konaba Fretilin (partidu historiku povo Timor nian), automatikamente ita sei koalia konaba figura Mari Alkatiri hanesan Sekretariu Jeral no Francisco Lu Olo hanesan Presidenti. Mos, ita sei koalia konaba Fretilin Mudansa, lideradu hosi Vicente Mau bocy cs.

Maibe, Fretilin laos pretense Mari Alkatiri, Francisco Lu Olo no Vicente Mau bocy nian deit. Fretilin hanesan partidu historiku pertense ema barak nian. Ne'e duni, ohin loron kuandu hare'e ba problema nebe maka partidu historiku ida ne'e enfrenta, provoka interogasaun bo'ot ida iha ema Timor nia moris. Tamba sa maka partidu historiku ida ne'e hetan krisi maka'as? Tamba saida maka partidu historiku ida ne'e la hetan konfiansa hosi Presidenti da Republika Ramos Horta, hodi kaer ukun iha IV Governo Konstituisional?

Ohin loron, Fretilin laos hanesan Fretilin iha tempu luta ba ukun rasik-an. Tamba Fretilin nebe ohin loron existe laos ida deit ona maibe iha Fretilin lideradu hosi Mari Alkatiri, no ida seluk ema bolu Fretilin mudansa lideradu hosi Vicenti Mau Bocy. Hau rasik la hatene tamba saida maka Fretilin fahe tiha ona ba rua. Hau rasik la hatene Fretilin ida nebe los maka hanesan partidu historiku iha povo timor nia moris. Fretilin lideradu hosi MA-Lu Olo ou Fretilin mudansa lideradu hosi VMB-Lugu-Vitor da Costa?

Ema balun hateten katak Fretilin ida uluk iha tempu luta ba libertasaun nasional laos hanesan partidu maibe hanesan movimentu. Ne'e duni, iha momentu neba, ema lubun wain, organizasaun lubun wain maka kaer Fretilin (hanesan movimentu) nia bandeira hodi hakilar ukun rasik-an. Entaun, laos CNRM/CNRT maka hanesan "payung perjuangan" ema Timor nian? Okey, laos kestaun movimentu ou payung perjuangan maka hau atu hakerek. Iha biban ida ne'e hau buka koalia konaba kestaun lideransa iha Fretilin nia laran.

Normalmente, iha partidu ida nia laran, kuandu mosu ona krisi ida, automatikamente, membru, militanti no simpatizanti sira buka atu resolve krisi ida ne. Ita hotu, foin dau-daun ne (iha finais 2008), asisti kongresu Partidu Sosial Demokratiku nian. Mario Viegas Carrascalao, fundador PSD la kandidatu-an ba presidente PSD. Iha kongressu PSD nia laran, liu hosi eleisaun livre i sekretu, militanti no simpatizanti PSD hili lideransa foun maka Zacarias da Costa. Signifika saida? Signifika lideransa foun iha partidu ida nia laran sei lori ambienti foun, modelu foun, hanoin foun, tranformasaun foun, etc....etc....

Vicente Mau Bocy, dirijenti Fretilin Mudansa hakerek artigu ida iha Forum Haksesuk ho titulu: MARI ALKATIRI IHA 1974 SUSPEITO ELEMENTO APODETI INFILTRADO IHA FRETILIN. Iha artigu ida ne'e Mau Bocy koalia konaba kongressu extraordinaria hanesan dalan ida atu resolve problema iha Fretilin nia laran. Ideia ida furak iha ambienti demokratika nia laran. Kongressu Extraordinariu hanesan dalan ida kuandu partidu ida hetan krisi bo'ot hanesan oras ne'e dau-daun Fretilin hasoru.

Fretilin partidu historiku i antigu kontinua ho lideransa antigu. Mari Alkatiri fundador partidu Fretilin (desde 1975 to'o 2008. Tinan 33 ona) hanesan aset iha partidu nia laran. Ida ne'e la signifika katan Mari Alkatiri tenki hela iha Fretilin nia oin to'o mate. Ou, laiha tan ona ema seluk iha partidu Fretilin nia estrutura, nebe kompetenti hodi lidera Fretilin? Ou, Mari Alkatiri husik Fretilin signifika Fretilin mohu ona? Lae. Hau fiar katak sei iha ema seluk nebe bele hadia Fretilin nia naran. Ne'e duni, hau konsidera katak krisi nebe Fretilin enfrenta laos seluk maibe krisi lideransa. Mari Alkatiri tenki entrega poder ba lider seluk i lider foun. Kazu kontrariu, Fretilin nia futuru sei sai hanesan partidu historiku seluk-seluk. Por exemplo: UDT (iha Timor), PCP (iha Portugal) ou PKI (iha Indonesia). Ida ne'e hanesan reflesaun ida.

Celso Oliveira

Wednesday 18 February 2009

Uma pessoa mandou esta imagem e um belo texto para meu e-maill


Uma imagem de John Gebhardt no Iraque.
Esta é uma dura história de guerra , porém toca-nos o coração...
A esposa de John GebHARDT, Mindy, diz que toda a familia desta criança foi executada.
Os executantes pretendiam também executá-la e ainda a atingiram na cabeça...mas não conseguiram matá-la.
Ela foi tratada no Hospital de John, está a recuperar, mas ainda chora e geme muito.
As enfermeiras dizem que John é o único que consegue acalmá-la.
Assim, John passou as últimas 4 noites segurando-a ao colo na cadeira, enquanto os 2 dormiam.
A menina tem vindo a recuperar gradualmente.
Eles tornaram-se verdadeiras "estrelas" da guerra.

John representa o que o mundo ocidental gostaria de fazer.
Isto, meus amigos, vale a pena partilhar com o Mundo inteiro.
Vamos a isso ! Vocês nunca vêem notícias destas na TV ou nos Media em geral. Se vos tocou, dêem a conhecer.Todos precisamos de ver que (também) existem estas realidades em que pessoas como John marcam a diferença, mesmo que seja só com uma pequena menina como esta.

Não podemos orientar o vento, mas podemos ajustar a nossa vela...Bem haja!

Friday 13 February 2009

Historia Popular Ema Timor Nian

ATENTADU

(Historia Popular Ema Timor Nian)




Kapítulu sia

Fulan rua tiha...
Hanesan bai-bain, hau hader dadersan deit hodi hakerek. Halao lalaok nebe hau nia aman halo. Iha liur, rai udan monu tarudu iha zinku nia leten. Labarik kiik oan sira duni malun iha mota nia laran halimar ho udan ben. Eletrisidadi lakan mate tamba to’o oras ne’e enerjia seidauk bele fahe tomak ba territoriu laran. Governu sei preokupa ho akontesimentu foun, maibe hau iha esperansa katak loron ida governu sei resolve povo nia problema hotu.

Iha hau nia uma nebe maka hau foin konstroi hafoin tiha destruisaun nebe mosu iha hau nia rai, iha 1999 i 2006, dalabarak maka hau konsidera hau nia aman nia mate hanesan ema beik.
Hau halo montajem rasik konaba assaltu iha presidenti ho primeiru ministru nia uma. Skenariu hau monta tuir informasaun nebe maka hau simu, nomos tuir hau nia imajinasaun rasik.
Skenariu ida……
Hau apresenta kestaun psikolojiku. Grupu revolusionariu RKM senti frustradu ho solusaun nebe maka governu unidadi nasional ho partidu eskerda promete ba sira. Duranti kampanya iha eleisaun lejislativa, politiku nain sira (eskerda ho direita) halo promesa oin-oin ba grupu revolusionariu katak se karik sira maka manan iha eleisaun lejislativa, entaun, problema grupu RKM sei sai hanesan prioridadi. Maibe, realidadi sai oin seluk. Governu unidadi nasional abandona i dada naruk solusaun ba grupu RKM. Partidu eskerda preokupa liu ho Lei Pensaun Vitalisia du ke grupu RKM nia futuro. Tamba senti frustradu ho realidadi ida ne’e, entaun grupu RKM halo planu hodi oho tiha presidenti ho primeiru ministru. Relatoriu hosi prokurador jeral dehan katak; grupo RKM iha droga, marijuana no ganja.
Skenariu rua….
Kestaun atu hadau poder ou eleisaun antesipada. Tamba partidu eskerda la hetan mandatu hosi presidenti atu forma governu foun, entaun, partidu eskerda hakbesik-an ba grupu RKM hodi orkestra planu atu oho ou kaer moris presidenti ho primeiru ministru. Se karik iha planu ida ne’e maka grupu RKM oho ou kaer moris duni presidenti ho primeiru ministru, entaun, partidu eskerda sei proklama-an hanesan forsa ida ke iha liu "power" iha teritoriu laran.
Iha kazu ida ne’e, partidu eskerda avansa kedas ho planu atu halo eleisaun antesipada.
Iha partidu eskerda nia fatin (sede), lista foun prepara tiha atu fo’o sai ba publiku kona ba formasaun iha governu foun. Presidenti eskerda prepara tiha ona textu proklamasaun nian atu lê, i, osan iha kofre eskerda nian prepara tiha ona atu loke hodi halo kampanya politika eskerda nian.
Skenariu tolu…
Traisaun iha grupu revolusionariu RKM nia laran. Grupu RKM nia ulun bo’ot mate tiha ona iha kuartel RKM laran tamba traisaun. Tamba tauk atu hetan revolta iha kuartel nia laran, entaun, elementus balun lori grupu RKM nia líder nia isin mate ba rai iha presidenti nia uma oin. Halo hanesan ne’e hodi grupu RKM bele kondena katak governu unidadi nasional maka oho grupu RKM nia líder.
Skenariu hat....
Grupo revolusionariu RKM hakarak hatudu ba populasaun tomak katak iha teritoriu nia laran sira maka manda/ukun. Laos forsas armadas ou polisia nasional. Tamba ne'e maka grupu RKM hakarak hatudu katak se sira konsege naok moris ou oho presidente ho primeiru ministru, signifika kredibilidadi hosi forsas armadas ho polisia nasional sei tun rabat rai.


Kapitulo Sanulu


Tinan ida tiha....
Governu Unidadi Nasional konsege halo buat barak hodi tulun populasaun tomak iha teritoriu nia laran. Partidu eskerda kontinua akuza governu Unidadi Nasional hanesan governu ida koruptu i inkonstituisional. Hakerek nain no poeta sira kontinua hakerek.
Hau nia inan nebe faluk kontinua reza nafatin. Hau nia aman nebe mate tiha ona iha tasi ibun husik hela rekordasaun ida atu sese deit maka ukun Timor tenki ukun halo lolos no diak.
Iha hau nia poesia nebe hau hakerek ho portugues "Meu pai morreu nas mãos dos seus maun-alin, camaradas. Meu pai morreu não por querer dele mas por querer dos outros. E, eu só quero PAZ", hau halo fali tradusaun ba lian Tetum: "Hau nia aman mate iha nia maun-alin, kamardas nia liman laran. Hau nia aman mate laos tamba nia hakarak. Maibe, hau hakarak deit DAME".
To’o oras ne’e, hau seidauk hatene labarik oan be fahe informasaun ne’e pertense grupo ida nebe? Se nia oan? Hela iha nebe? Tinan hirak? Seluk-seluk tan, etc, etc. Informasaun nebe cirkula iha hau nia bairru kona deit ba: reforma iha sistema governu nian, aprova orsamentu geral iha Parlamentu Nasional, loke eskola foun, estrada foun, kios foun, mosu feto foun, seluk-seluk tan.
Hau deskonfia labarik oan ne’e halo parte iha grupo árabe nian nebe foin moris iha hau nia bairru ho objectivu: atu buka i halibur kamiza, kalsa, sapatus, livros, kadernus, bonekus, etc hodi haruka ba Índia ho rai kiik i kiak seluk tan. Ou, labarik oan ne’e, pertense grupo seluk nebe iha objektivu atu estraga estabilidadi iha hau nia bairru laran.
Dalaruma, loron manas maka’as, hau hare labarik oan ne’e túúr ho nia alin feto iha aihun ida nia okos hodi hanorin lê livru eskerda nian.



Fim



NB: Informasaun barak maka hau hetan hosi meius komunikasaun nebe sirkula iha internet.

Historia Popular Ema Timor Nian

ATENTADU
(Historia Popular Ema Timor Nian)


Kapítulo hitu


Buat uluk nebe hau halo kuandu hau rona konaba hau nia aman nia mate maka: hau hakerek poesia ho lian portuguez.
"Meu pai morreu nas mãos dos seus maun-alin, camaradas. Meu pai morreu não por querer dele mas por querer dos outros. E, eu só quero paz".
Eu só quero paz? Ema oho tiha hau nia aman, agora hau só hakarak dame? Laiha justisa? Hau husu mai hau-an rasik. Maibe, iha hau nia silensiu, dalabarak hau hanoin katak buat nebe akontese iha pasadu lalika atu temi ou hanoin beibeik. Tamba buat ida ne'e sei la kria domin iha ita ema nia fuan laran.
Politika rekonsilisaun nebe governu halo, lori efeitu diak ba povo. Maibe, atu politika rekonsiliasaun bele implementa halo didiak, tenki akompanya ho politika edukasaun, liu-liu edukasaun basika.
Família kaer funsaun importanti iha sosiedadi nia laran. Ne’e duni, edukasaun iha família nia laran tenki hetan prioridadi hosi governu. Kuandu família laiha edukasaun ou laiha edukasaun basika, sei difisil atu implementa politika rekonsiliasaun iha sosiedadi nia laran. Ne’e duni, governu tenki fo’o atensaun ba família.
Maibe, atu família bele hetan kondisaun diak, governu tenki kria posto de trabalho halo barak. Inan-aman tenki iha servisu atu nune bele eduka oan sira halo didiak. Oan sira tenki hetan livre assesu ba eskola i hospital. Maibe, atu governu kria posto de trabalho halo barak, uluk nanain tenki iha politika konaba seguransa ida diak i kapaz.
To'o oras ida ne'e, hau hare katak partidu eskerda ho direita kontinua kondena malun nafatin.
Iha hau nia rain, historia konaba ema oho malun, laos foun, laos novidadi. Lia kiik ka bo’ot, lia mate no lia moris, sempre akompanya ho oho malun. Talvés tamba hau nia rain hetan malisan, ou ....
Kuandu ema grego deskobre liafuan demokrasia, sira lahanoin katak loron ida, iha rai kiik no kiak sei uza liafuan demokrasia hodi oho fali malun. Tuir ema grego, lia fuan demokrasia signifika hosi povo, ho povo, ba povo. Iha hau nia rain demokrasia hanesan kurtina ida hodi taka politiku bo’ot sira nia hahalok. Ema nebe riku, kontinua riku, ema nebe kiak kontinua kiak.

Kapítulo ualu

Tinan rua liu ba, kuandu partidu eskerda maka kaer governu, mosu krisi bo’ot ida. Krisi ne’e mosu tamba governu halao ukun la lós. Forsas armadas ho polisia nasional tiru malu. Mate ema barak. Grupu ida iha forsas armadas nia laran deklara-an naran "grupu revolusionariu RKM" halai sai hosi kuartel forsas armadas nian. Tamba razaun simples ida: iha diskriminasaun iha forsas armadas nia laran. Governu tenta resolve problema iha forsas armadas nia laran hodi foti kastigu kontra ema 600 (atus nen) nebe halai sai hosi forsas armadas. Desizaun governu ida ne’e loke odamatan luan ba krisi nasional. Mosu protestu iha fatin hotu-hotu. Funu etnia, persekutuan no interrese atu hadau poder komesa mosu. Igreja Katolika organiza manifestasaun bo’ot tamba governu eskerda aprova lei ida atu bandu hanorin dutrina katolika iha eskola no universidadi. Organizasaun Laos Governu (ONG/LSM) organiza protestu iha estrada laran tamba mosu korupsaun, sasan folin sae, laiha justisa sosial, seluk-seluk tan.
Ikus mai, partidu eskerda lakonsege kontrola situasaun politika. Tamba krisi nasional ida ne’e, maka halo presidenti da republika toma desizaun tuir konstituisaun: sobu parlamentu nasional no demiti primeiru ministru.
Eleisaun lejislativa foun halo. Partidu eskerda manan, maibe la manan ho maioria. Partidu direita moderada forma koligasaun hodi hetan maioria absoluta iha parlamentu nasional nia laran.
Presidenti da republika fo poder ba grupu maioria iha parlamentu nasional hodi forma governu foun. Naran Governu Unidadi Nasional. Maibe, partidu eskerda la konkorda, konsidera desizaun presidenti da republika inkonstituisional.
Iha parlamentu nasional, partidu eskerda halo parti maibe kontinua konsidera governu unidadi nasional hanesan governu inkonstituisional. Partidu eskerda promete katak fulan nen tiha maka sei halo protestu kontra governu unidadi nasional. Partidu eskerda hakbesik-an ba grupu revolusionariu RKM ho objektivu atu sobu governu foun.
"Governu ida ne’e, governu inkonstituisional. Presidenti ho primeiru ministru troka kadeira ba malun. Uluk, aktual presidenti maka túúr iha primeiru ministru nia kadeira. Aktual primeiru ministru maka túúr iha presidenti nia kadeira. Agora, antigu primeiru ministru sai fali presidenti. Antigu presidenti sai fali primeiru ministru", dehan ulun bo’ot eskerda nian.
"Ne’e duni, partidu eskerda hakarak atu halo eleisaun antesipada. Se karik lahalo eleisaun antesipada, entaun partidu eskerda sei "boikota" governu nia programa tomak. Partidu eskerda promete katak hafoin tiha fulan nen maka partidu eskerda sei halo funu hasoru presidenti ho primeiru ministru", hatutan partidu eskerda nia presidenti.

Kontinuasaun...



Thursday 12 February 2009

Historia Popular Ema Timor Nian

ATENTADU
(Historia Popular Ema timor Nian)


Kapítulo lima

Grupu revolusionariu RKM laos hakarak oho presidenti ho primeiru ministru. Tuir objektivu lo-los, grupu revolusionariu hakarak naok moris presidenti ho primeiru ministru.
Grupu revolusionariu iha planu rua, A ho B. Planu A atu naok moris presidenti ho primeiru ministru. Se karik planu A falha, entaun grupu sei uza planu B, alias - tiru se deit maka hakbesik-an ba grupu revolusionariu nia fatin, inklui oho presidenti ho primeiru ministru.

Grupu revolusionariu iha elementus 600 (atus nen). Elementus sira seluk hela hodi hein iha kuartel revolusionariu iha territoriu laran. Elementus 10 halo assaltu iha presidenti nia uma, elementus 10 iha primeiru ministru nia uma. Hotu-hotu uza kilat, maskara, telemovel i, atu fasil halo movimentu iha bairru laran, grupu revolusionariu uza governu nia kareta rasik. Kareta rua ba presidenti nia uma, kareta rua ba primeiru ministru nia uma. Grupu revolusionariu iha mapa kompletu konaba presidenti ho primeiru ministru nia uma ho sira nia aktividadis loro-loron. Grupu revolusionariu hanaran operasaun ida ne’e: Sabotajem.
Grupu revolusionariu sai hosi sira nia kuartel tuku hat dadersan. Tama iha presidenti nia uma tuku 6.15. Ho konfiansa bo’ot, grupu konsege tama iha portaun presidenti, desarma soldadu rua iha portaun. Ema nain tolu tama hosi odamatan oin, tolu tama hosi kotuk, ema nain hat hein iha portaun liur. Grupu tama to’o presidenti nia kuartu, haris fatin, dapur, maibe lahetan presidenti.

Tuku 7.45, grupu ida seluk ba primeiru ministru nia uma hodi naok moris primeiru ministru. Ema nain 5 ba buka primeiru ministru iha uma, ema nain lima hein iha dalan klaran. To’o iha uma, grupu lahetan primeiru ministru. Elementu ida tiru ba leten hodi fo sinal ba ema nain lima iha dalan klaran katak primeiru ministru sai tiha ona ho kareta hosi nia uma. Entaun ema nain lima iha dalan klaran prepara emboskada atu oho primeiru ministru. Kuandu karavana primeiru ministru to’o, grupu komesa tiru hasoru. Primeiru ministru nia seguransa privadu tiru hasoru hodi salva primeiru ministru hosi emboskada ne’e. Grupu revolusionariu lakonsege oho primeiru ministru, entaun, hakiduk ba kotuk.


Kapítulo nen

Hau nia aman gosta hakerek livru konaba dutrina eskerda nian. Iha nia uma laran, komesa hosi sala visita, sala han nian, kuartu laran, iha livrus oin-oin.
Hau sei hanoin hela katak: kuandu hau sei kiik, hau nia inan maka sempre hader uluk hodi prepara ai-han hodi fo han ami nain sanulu, maibe hau nia aman, preokupa liu ho nia máquina hakerek nian no livrus, liu-liu livrus konaba dutrina eskerda nian.
Dadersan nakukun hau nia aman hader i komesa hakerek nia livru.
Iha loron ida, hau pasiar ho hau nia aman ba iha sentru komersial bo’ot iha Dili. Ami nain rua túúr iha kadeira hodi koalia. Hau nia aman husu nune mai hau: kuandu ó bo’ot, ó hakarak sai saida? Hau hatan ba hau nia aman nune: kuandu hau bo’ot hau hakarak sai ema normal.
Kuandu hau nia aman kaben ho hau nia inan, sira nain rua moris feliz.
Tuir historia nebe hau rona, uluk, kuandu hau nia aman seidauk hatene (konhese) hau nia inan, hau nia aman nunka ba missa, tamba hau nia aman laos ema katolika. Maibe, iha loron ida, loron natal, kuandu hau nia aman hare hau nia inan ba missa iha igreja Motael, hau nia aman mós ba missa. Iha igreja laran, hau nia aman hamrik besik hau nia inan. Hahu’u hosi ne’e hau nia aman konhese hau nia inan i sira komesa namora.
"Sabotagem" livro nebe hau nia aman publika hodi konta historia kona ba maun alin nain tolu nebe mate tamba defende justisa (lia lós). Atu sira alkansa sira nia objetivu, sira oho hotu politiku bo’ot nebe explora i manipula bei-beik povo. To’o ikus maun alin nain tolu mós mate hanesan heróis nasional.
Lia fuan "beleza i revolusionariu" hanesan lia fuan ida nebe hau kontinua hanoin iha hau nia moris laran. Hau nia aman hatete bei-beik mai hau katak "ita ema tenki iha isin diak no laran mós diak/mos. Laos isin deit maka diak maibe laran foer/moras ou laran deit maka diak maibe isin áat. Kombinasaun hosi isin ho laran maka bele forma ita ema ninia personalidadi. Isin atu diak ita tenki han ai-han diak. Klamar atu diak ita tenki rona lia fuan diak, relasaun ho ema seluk tenki diak, etc. Se karik ita nia klamar foer tamba ita halo sala, entaun ita nia klamar sei akuza ita loron no kalan i hosi ne’e maka halo ita nia isin sai áat, fuan moras to’o mate."
Dalaruma, nia bolu hau ba túúr iha hás hun nia okos, hodi koalia konaba revolusaun. Hau nia aman dehan nune: "revolusaun hasoru ditadura komesa hosi uma laran hafoin ba to’o liur. Komesa hosi fatin nebe ita nain rua túúr ba, tun hosi eskada ida ne’e toó tama iha bairru, eskola, igreja i fatin seluk-seluk tan. Revolusaun bele liu hosi lia fuan: hakerek, koalia, i, kanta. Mós, revolusaun bele liu hosi dalan armada/kilat".
Hau nia aman hatete mai hau katak "ita ema tenki halo kontaktu ho natureza, ho loron, ho fulan no fitun, ho kalan no udan, ho malirin no manas, ho rai, ho animal sira. Ita ema tenki senti kontenti kuandu ita loke matan hodi hare naroman i horon loron ninia is. I, kuandu ita senti sabor naroman nian, imediatamente ita tenki agradese Nai Maromak nebe fo isin diak mai ita hodi bele senti Nai Maromak ninia Virtude no mundu ninia beleza. I, kuandu to’o fali kalan, ita tenki halo nune nafatin, -alais- ita ema kontinua fo agradese ba Nai Maromak no natureza mundo nian."
Hau hanoin hela, iha frase ida nebe nia hakerek, nune: "Se ita ema moris nunka halo sala entaun, diak liu ita lalika moris. I, nudar ema, iha momentu atu ita halo sala i iha momentu atu ita halo lós. Radikalismo la alimenta valor diak ba ita nia sociedade maibe radikalismo alimenta violensia. Ohin loron, ita nia povo laos han ideolojia ou promessa nebe governante ou ema politiku sira koalia iha televisaun ou radiu, maibe, ita nia povo presija ai-han lolós. Povo nebe foin sai hosi funu presija eskola, ai-moruk i uma. Povo nebe foin sai hosi moris violensia ou funu la presija militar foun, la presija UIR ka Polisias Especiais ou kilat moderno."
Iha frase seluk, hau nia aman hakerek nune: "Dalabarak hau túr hodi hanoin nune, moris ne’e hanesan muzika nebe ita rona loron no kalan. Bainhira ita rona muzika, ita sempre rona ho sentimento/perasaan. Tamba, muzika maka halo ita kontenti no triste, -alias- hamnasa i tanis. Muzika halo labarik sira kontenti. Importanti tebes-tebes katak iha ita nia moris, kontinua iha espirito (jiwa) konversa entre maun no alin, amigos, etc…aman, inan no oan sira tenki konversa ba malun".
Hau aprende buat barak hosi hau nia aman ho inan, liu-liu hosi hau nia aman.
***
Maibe, kleur tiha ona, tinan sanulu tiha ona, maka hau la hatene konaba hau nia inan-aman nia moris. Hau hanoin deit katak molok hau sai hosi hau nia inan-aman nia sorin, hau nia aman dehan katak loron ida nia sei sai hanesan bo’ot revolusionariu povo nian.

Liu tiha loron tolu (3) hosi akontesimentu ne’e, hau simu "sms" hosi hau nia inan. Dehan nune: "o nia aman mate tamba interesse politika ema seluk nian. Mate iha tasi ibun, mate kiak, mate triste".

Kontinuasaun...

Tuesday 10 February 2009

Historia Popular Ema Timor Nian

ATENTADU

(Historia Popular Ema Timor Nian)


Kapítulo tolu

Hafoin tiha akontesimentu ne’e, kompletamente hau husik hotu hau nia servisu. Hau konsentra maka’as hodi akompanya evolusaun hosi akontesimentu ne’e.
Polisia nasional komesa halo operasaun iha bairru laran. Polisia kaer ema sira nebe fo suporte ba grupo revolusionaiu.
"Ita nia povo moris iha tauk nia laran. Ami tenki salva povo ida ne’e. Ne’e duni, ami husu atu povo kolabora hamutuk ho ami hodi fo’o sai naran hosi ema sira nebe maka halo parti iha grupu revolusionariu nia laran. Se maka subar elementu revolusionariu, ami sei kaer hotu i sei lori ba kastigu", dehan polisia nia bo’ot, liu hosi jornal nasional.
"Se-se deit, atu jornalista fali ka, padre ka madre, deputadu ka ministru, mediku ka professor, NGO ka politiku nia bo’ot sira, maka la respeitu Estado de sitio, ami sei kaer hotu", hatutan polisia nia bo’ot.
Liu tiha fulan ida, iha Parlamentu Nasional simu keixa barak konaba hahalok polisia nasional no forsa armadas nebe tama sai povo nia uma arbiru deit, baku klosan sira iha estrada ibun, i halo violasaun direitus humanus.
Relatoriu hosi Provedor Direitus Humanus hateten katak hahalok bruto hosi polisia nasional no forsas armadas a’at liu iha mundu. Polisia uza kareta ho vidru metan, laiha zapa (zapa=plat) hodi duni ema iha estrada laran. Polisia la uza naran iha sira nia farda hodi kaer i baku ema iha uma laran. Polisia halo hanesan ne’e hodi povo lahatene sira nia naran. Polisia kaer ema la uza surat hosi tribunal. Polisia halo para kareta nebe uza reben, i les hotu.
"Laiha nessecidadi atu uza forsa agresiva hodi kaer ema. Hahalok ne’e hatudu katak ita nia polisia seidauk profissional. Semana kotuk liu ba, forsas armadas ba foti ema civil ida iha aeroporto tamba deskonfia ema ne’e halo parti iha grupu revolusionariu," dehan provedor direitus humanus.
Provedor direitus humanus haruka surat ba Parlamentu Nasional ho Primeiru Ministru hodi kesar hahalok polisia nebe viola direitus humanus.
NGO/LSM hateten katak Estado hakarak uza "Estado de sitio" hodi bele hametin sira nia poder.
Ulun bo’ot (líder) eskerda sira nian, kondena polisia nia hahalok i konsidera katak hahalok polisia nian hanesan "persegisaun politika i ditadura".
Maibe, governu, liu hosi ministru defesa, koalia iha Parlamentu Nasional katak: to’o oras ne’e povo seidauk kesar konaba hahalok hosi polisia nasional i forsa nasional nebe la respeitu direitus humanus.
"Elementus polisia nasional nebe pratika violasaun direitus humanus sei responde iha tribunal. Ne’e duni, ami husu atu povo kesar elementu polisia nebe maka pratika violasaun direitus humanus", dehan ministru defesa.
Forsas armadas nia bo’ot hateten katak militar nebe maka tortura i kastigu povo, sei lori ba tribunal militar nian.
Polisia nasional nia bo’ot hateten katak polisia nebe maka la respeitu povo sei hetan kastigu bo’ot.



Kapítulo hat

Presidenti nebe hetan tiru iha kotuk laran i estomogo, lori liu ba hospital iha rai seluk hodi bele halo operasaun. Operasaun nebe halo dala lima konsege salva PR nia moris. Grasa hosi Nai Maromak, presidenti rekupera-an iha hospital internasional.
Fulan ida ho balun tiha, PR hato’o lian tatoli (mensajem) ba povo tomak. Iha mensajem nia laran, PR husu ba povo atu labele halo tan violensia ba malun.
Molok husik hospital privadu, presidenti fo agredese barak ba medikus ho enfermeirus nebe hare presidenti komesa hosi loron atentadu.
Presidente lao ho cuidadu tebes sai hosi odamatan hospital tuku 9.15. Presidente hatais kamisa algudaun kôr kastanyu i kalsa kastanya. Hasanrahun mahar. Isin krekas uitoan. Presidenti hamnasa kuandu kaer liman ho jornalistas sira i enfermeirus sira nebe akompanya toó iha odamatan. Presidenti lakohi uza kareta roda nebe hospital prepara tiha ona.
Molok husik hospital, Presidenti fo’o presenti fotografia presidenti ho Santo Padre ba diretor hospital.
"Kuando hau hetan atentadu, Santo Padre reza mai hau", dehan Presidenti.Depois Presidenti fo presenti kafe ba medikus i enfermeirus sira. "Ne’e melhor kafe iha mundu", dehan presidenti. "Hakarak hateten ba sira katak kafe ne’e iha vinagre ne’e duni kafe diak i melhor iha mundu", hatutan presidenti.
"Hau hakarak fo’o agradese ba imi hotu nebe kuidadu hau to’o ohin loron, medikus, enfermeirus to’o kriada hospital nian", dehan presidenti.
"Imi hotu mesak laran diak, tamba imi kuidadu hau halo diak. Laos imi iha ne’e deit, maibe mediku i enfermeirus iha hau nia rai. Se karik sira laiha, hau lahatene oinsa hau nia moris", koalia presidenti ho emosaun maka’as.
"Hau sei hanoin tin tin por tin tin, komesa hosi ema tiru hau, iha ambulansia antigu nia laran nebe laiha sintu hodi aperta hau. Kuaze hau atu monu maibe hau haka’as-an kaer metin kama maski ran fakar maka’as", dehan presidenti.
Kareta ida para iha hospital oin lori presidenti lakon hosi hospital.
Semana ida tiha….
Iha loron Paskoa, presidenti ba agradese Nai Maromak iha missa paskal iha katedral bo’ot.

Kontinuasaun...

Historia Popular Ema Timor Nian

Hahu'u ohin hau sei hatun historia popular ema Timor nian. Historia ho titulo "Atentadu" sei iha kapitulu 10. Loron ida hau sei hatun kapitulo 2 deit. Hau hakarak hato'o boa leitura ba sani nain sira.

hakuak bo'ot,
Celso oliveira



A T E N T A D U

(Historia Popular Ema Timor Nian)




Kapítulo ida

Labarik oan ne’e hatais kalsa training kôr metan, kamizola mutin, sapatu marka Nike i kaer saku mutin ida. Iha saku mutin nia laran iha informasaun. Labarik oan ne’e tama sai uma ida-ida iha bairru nebe hau hela hodi fahe informasaun. Hau rasik seidauk hatene informasaun saida maka labarik oan ne’e fahe. Tamba, sei dadersan lós, sei nakukun hela atu hau halai tun ba loke kaixa karta nian.
Oras hanesan ne’e, vale liu mai hau, se hau túúr iha kuartu laran hodi observa hosi janela, movimento ida-ida iha liur. Muzika iha hau nia komputador kiik (laptop/portatel), lian nafatin, maski hau la hakerek buat ida.
Kareta rua para iha hau nia uma oin dada hau nia atensaun desde hau loke janela. Kareta ida metan –Toyota Prado-, ida seluk mean –Toyota Land Cruiser-. Normalmente, iha hau nia uma oin para kareta mutin bo’ot ida pertense Mr. Fuat, komersianti árabe nebe loke kios iha kruzamentu, besik hau nia uma.
Toó oras ne’e, nein ema ida mai bok kareta rua ne’e. Hau deskonfia, kareta rua ne’e, ida pertense dona Carolina nia oan mane deputado hosi esuqerda, i, ida seluk pertense dona Carolina nia mane foun deputado hosi direita.
Tuku sanulu tiha ona, labarik sira nebe normalmente halimar iha hau nia uma oin, to’o oras ida ne’e nein ema ida mosu. Mr. Fuat nia kios sei taka. Desde ohin tuku lima dadersan to’o oras ida ne’e, oras lima tiha ona, hau sura kareta lima deit maka foin liu hosi hau nia uma oin. Talvés, labarik sira sei toba, dona Carolina sei hadia uma laran, Mr. Fuat sei ba sosa sasan iha sidade seluk, i, jornalista sira sei túúr hakerek iha uma laran. Buat hotu nebe maka hau bele hanoin, hau hanoin tiha ona.
Tuir historia hosi hau nia familia, kôr mean la fo’o sorti mai hau. Ne’e duni, kuandu hau hare hetan kareta mean para iha hau nia uma oin, halo hau hanoin konaba historia hau nia familia nian.
Hau nia kurtina naruk liu hau nia janela. Kôr kinur kahur ho kôr matak uitoan i kôr mean uitoan. Hena la mahar (pano lisu). Kuandu kalan, hau loke ahi iha kuartu laran, ema hosi liur bele hare hetan hau nia movimentu iha uma laran.
Iha hau nia kuartu laran, iha mala metan rua. Mala ida kuadradu i ida seluk kabuar. Televisaun ida liga ho dvd, gravador tuan ida, oratoriu kiik ida i kama bo’ot ida.
Fulan ida dala ida maka hau hámos kuartu ne’e. Rairahun laiha. Iha deit maka suratan soe rungu ranga, fiu liga ba tv, dvd, gravador i estrika rungu ranga, hena foer ho hena mós soe kahur malun, kassete naklekar tun sae, surat hosi BNU, bank Mandarin, seluk-seluk tan soe hela iha televisaun leten.
Iha parede lolon, kola hela desenho ida, parece labarik ida maka pinta ho naran Maria D. Kuandu hau muda mai uma ne’e, desenho ne’e iha tiha ona, i hau nunka hasai hosi nia fatin maski tinan lima tiha ona. Mós, iha kama nia okos, iha kaixa ida ho roupa labarik sira nian, sapatu par mutin ida i kassete. Iha hau nia kakutak, hau hanoin atu lori kaixa ho hena sira ne’e ba fó tiha ba madre sira iha Lecidere, maibe hanoin ne’e nunka realiza deit.
Tuku sanulu liu ona hau la hatene informasaun saida maka labarik oan ne’e soe hela iha hau nia kaixa karta nian. Hau tun ba kraik hodi loke kaixa karta nian…..
Hau hetan boletim informativu ho titulu SABOTAJEM. Hau loke tahan ida-idak hodi lê. Hau hare lia fuan konaba: revolusionariu, konspirasaun, amnestia, eleisaun antesipada, justisa social, korupsaun, marcha da paz, oportunistas, traidor, seluk-seluk tan. Iha hau nia ulun, hau hanoin konaba dutrina eskerda nian nebe uluk hau aprende uitoan.


Kapítulo rua

Do’ok hosi hau nia bairru, dadersan deit, tuku 06.15 akontese tiha ona assaltu ida iha Presidenti da Republika nia uma. Iha assaltu ne’e, presidenti kanek todan. Elementus nain rua hosi grupu revolusionariu mate.
Liu tiha oras ida ho balun, tuku 07.45, grupu revolusionariu halo assaltu iha dalan klaran kontra Primeiru Ministru nia karavana. Iha assaltu ne’e, primeiru ministru konsege salva-an.
Grupo revolusionariu RKM deklara-an hanesan autor hosi assaltu ne’e.
Presidenti nebe kanek todan tamba hetan tiru iha estomogo ho kotuk laran, toba iha estrada laran duranti minutu tolu nulu hodi hein apoiu mediku. 06.45, ambulansia tuan, laiha sirene, laiha sintu, sai hosi hospital militar ba to’o presidenti nia uma hodi tula presidenti lori ba hospital.
Estrada kuak, udan tun, halo kondutor ambulansia halai neneik. Iha ambulansia laran, presidenti monu dala ida tamba laiha sintu. Presidenti nia ran nakfakar barak iha ambulansia laran.
Primeiru Ministru konsege salva-an tamba hetan tulun hosi forsa internasional i guardas kostas sira.
Iha palasiu governador, primeiru ministru halo reuniaun emerjensia hamutuk ho bo’ot hosi forsas armadas i polisia nasional. Hotu tiha reuniaun emerjensia, liu hosi televisaun nasional, PM koalia ba povo tomak katak: "ohin tuku 06.15 iha assaltu ida kontra PR i tuku 07.45 assaltu kontra PM. Iha assaltu nia laran, PR hetan kanek todan i PM konsege salva-an. Elementus nain 2 hosi grupu RKM mate kedas iha presidenti nia uma. Elementus sira seluk hosi grupu RKM nebe halo assaltu kontra PM konsege halai. Assaltu sira ne’e laos kontra ema ida ka rua nia interesse maibe kontra nasaun nia interesse. Ne’e duni, tamba oras ne’e PR hetan kanek todan, entaun foti kedas Presidenti Parlamentu Nasional hodi halao PR nia servisu. Governu hosi partidu direita, moderada i progresista, kondena hahalok sira ne’e, i, proklama "Estado de sitio" duranti fulan tolu nia laran. Duranti Estado de sítio, povo labele halo manifestasaun, reuniaun politika, i, tuku ualu (8) kalan to’o tuku nen (6) dadersan ema ida labele sai hosi uma. Forsa Armada mobiliza-an hodi buka ba kaer elementu importanti sira hosi grupo revolusionariu RKM".
Partidu eskerda kondena assaltu ne’e, maibe la konkorda ho desijaun governu nian nebe halo "Estado de sitio". Akuzasaun komesa mosu entre politiku eskerda ho direita sira. Partidu eskerda kondena assaltu hasoru presidenti maibe konsidera assaltu hasoru primeiru ministru hanesan fiksaun ida (telenovela/sandiwara). Partidu direita akuza partidu eskerda hodi dehan katak partidu eskerda hakarak hadau poder konstituisional maka orkestra assaltu ida ne’e.
Liu tiha loron tolu, politiku hosi partidu eskerda hasai komunikadu ba povo.
"Ami kondena assaltu sira ne’e. Maibe ami lafiar katak grupu revolusionariu RKM halo assaltu kontra primeiru ministru, tamba se karik grupu revolusionariu halo assaltu hasoru PM, entaun PM mate tiha ona", dehan ulun bo’ot partidu eskerda nian.
"Iha momentu ne’e, hau haruka kedas hau nia fotogrofo ba iha fatin nebe grupu revolusionariu halo assaltu hasoru PM. Populasaun dehan katak la akontese buat ida iha ne’e. Kareta nebe tula PM para hela iha dalan ibun, hafoin maka ema nain lima dudu monu ba mota laran. Ne’e duni hau iha provas kompletu katak PM inventa historia ne’e", hatutan ulun bo’ot eskerda nian.
Forsas armadas i polisia nasional halo operasaun hamutuk ho naran "operasaun hamutuk" hodi buka kaer elementu grupu revolusionariu nian. Tribunal prepara atu tuku martelu hodi kondena se maka sala i se maka lós. Igreja Katolika la koalia buat ida maibe prontu atu sai negosiador, hanesan uluk Jesus Cristo hanorin. Investigador internasional hahu’u halo investigasaun iha teritoriu laran.


Kontinuasaun.....

O Poema que fala em meu nome (2)

O Caminho Matinal

O caminho matinal é o meu diário.
Todas as manhãs, faço um caminho de reflexão.
Nesta reflexão, eu encontro-me com a verdadeira "alma Timorense".

Respirei o ar fresco timorense.
Inspirei o sabor timorense.
Contactei com a alma e a natureza timorense.

O ar fresco timorense era meu.
O sabor timorense era meu.
A alma e a natureza eram minhas.

No meu caminho matinal,
A natureza levou-me a contactar directamente com o meu amado Timor.
O vento soprou, os pássaros cantaram,
Enquanto isso, em cada passo no meu caminho matinal,
Eu sonhei e imaginei o futuro de Timor.
E apareceram tantas ideias na minha cabeça!

De repente, ouvi um barulho…pam…pam…pam
Foi no dia 11 de Fevereiro de 2008.
Naquele dia, tudo era escuro.

Um dia louvarei a minha raiz "Timor"
E cantarei no topo de Ramelau, Matebiam e Cablaki:
"Eu serei um de vocês que amam a Pátria e o Povo de Timor".

Celso Oliveira

Saturday 7 February 2009

Poema nebe koalia hodi hau naran 3

Hau Hakerek

Hau hakerek,
Imi le.
Hau le hau nia hakerek.

Hau le imi nia hakerek,
Hau hare imi nia lala'ok.
Hau hakerek hau nia hanoin.

Hau hanoin, hau hakerek.
Hau hakerek, hau hanoin, hau le, hau hakerek.

Hau lao, hau hakerek.
Hau toba, hau hakerek.
Hau han, hau hakerek.
Hau haris, hau hakerek.
Hau koalia, hau hakerek.
Hau kanta, hau hakerek.
Hau hakilar, hau hakerek.
Hau halimar, hau hakerek.
Hau hanoin, hau hakerek.
Hau tur, hau hakerek.
Hau hare, hau hakerek.
Hau rona, hau hakerek.
Hau tanis, hau hakerek.
Hau susar, hau hakerek.
Hau haksolok, hau hakerek.
Hau hamnasa, hau hakerek.
Kalan, loron, hau hakerek.

Hau hadomi hau nia hakerek.

Celso Oliveira
Nota: Dadolin ida ne'e hau dedika ba Jose Belo, editor iha Tempo Semanal. Se maka sala, se maka los ou halo difamasaun ka lae, depende iha desizaun final iha Tribunal. Hanesan ema ida nebe gosta hakerek, hau hakarak fo apoio ba jornalista Jose Belo.

Friday 6 February 2009

My poem

Snow in England

Children are happy!
Enjoying together!
Playing together!
Jumping together!
Making snowman!
Smiling together!
Singing together!
Taking pictures together!

Celso Oliveira
England, 05/02/09

Wednesday 4 February 2009

Poema nebe koalia hodi hau naran 2

Ami ema mate

Ami ema mate.
Ami iha lian!
Ami iha neon!
Ami iha naran!

Ami lian imi husik!
Ami laran taridu.
Ami neon imi haluha!
Ami laran sai susar!
Ami naran imi la temi!
Ami lian, ami neon sai folin laek!

Ami lian, ami neon, ami naran imi tane no temi!
Ami laran haksolok!
Ami mate folin iha!

Celso Oliveira
Nota: Dadolin ida ne'e hau dedika ba ema sira nebe maka mate tiha ona, maibe sira nia lian, neon no naran sei tane no temi nafatin.

Sunday 1 February 2009

Os Poemas que falam em meu nome (1)

Maubere/Bibere Terus
Maubere/Bibere Hakilar

Maubere/Bibere nebe uluk kaer kilat iha ai-laran, sae foho tun foho, fuk la fase-fuk naruk-fuk foer, soe hela aman-inan-lain-fen-oan-maun-alin sira.
Maubere/Bibere nebe uluk moris iha kadeia nia laran tinan ba tinan.
Maubere/Bibere nebe mate rate laek, isin no ruin soe namkari lemo rai Timor.
Maubere/Bibere nebe uluk husik hela eskola hodi dedika-an "klamar no isin" ba ukun rasik-an.
Maubere/Bibere nebe uluk tanis kalan no loron tamba hare ho matan rasik konaba aman-inan-lain-fen-oan-maun-alin sira nebe mate, lakon, kanek no terus.
Maubere/Bibere nebe lakon servisu, eskola, uma no seluk tan.
Maubere/Bibere nebe kalan no loron la toba hodi hanoin deit ukun rasik-an.
Maubere/Bibere nebe uluk lao tun sae rai ba rai hodi haklaken lia fuan Timor ukun rasik-an.

Se hau hatene karik, toó ikus ó dehan katak ó mesak deit maka halo funu!
Se hau hatene karik, toó ikus ó dehan Maubere/Bibere fuk la fase, fuk naruk, fuk foer!
Se hau hatene karik, toó ikus ó dehan Maubere/Bibere "Sarjana Supermi"!
Se hau hatene karik, toó ikus ó fahe Maubere/Bibere ninia Unidade!
Se hau hatene karik, toó ikus ó fahe Maubere/Bibere ninia ai-rin ba rua ou tolu!
Se hau hatene karik, toó ikus tamba ó nia hahalok, mosu tan lia fuan RADIKAL, MUDANSA, MAPUTO iha Maubere/Bibere nia ai-rin.
Se hau hatene karik, toó ikus tamba ó nia falhansu politiku, mosu tan lia fuan LOROSA’E – LORO MONU!

Agora,
To ona bosok bei-beik Maubere/Bibere.
To ona pratika explorasaun no manipulasaun.
To ona pratika hanoin 1975 nian iha Maubere/Bibere ninia moris.

Agora,
Maubere/Bibere hakarak moris iha hakmatek nia laran.
Maubere/Bibere hakarak hetan buat nebe maka uluk labele hetan.
Maubere/Bibere hakarak hanorin oan sira, haruka oan sira ba eskola.
Maubere/Bibere hakarak hadia uma nebe naksobu.
Maubere/Bibere hakarak hare labarik sira hamanasa, katuas ferik sira kontenti.

Celso Oliveira


O povo,
Os políticos e
As riquezas de Timor-Leste

O povo….
O povo de Timor-Leste deve pensar que hoje em dia não vale a pena sacrificar-se inteiramente pela vida política. Isto porque o povo de Timor-Leste tem uma história longa, triste e sofrida. Isto porque foi por causa da política, que o povo de Timor-Leste foi destruído, sofreu e morreu.
Hoje em dia o povo de Timor-Leste deve pensar em mandar os filhos para a escola, esquecer o passado, educar os filhos, cuidar da família e preservar a sua identidade.
As questões da política, devem deixar-se para os políticos.
As campanhas da política, devem deixar-se para os políticos.
Se o povo continuar a ser alvo das questões ou campanhas políticas, então o povo continuará a sofrer.
Quando chegar o dia das eleições, o povo não deve precisar de " ir e gritar " nas ruas.
Mas o povo pode participar " passivamente " através de palestras, conferências, discussões ou debates sobre o futuro da nação.
Nos países civilizados e democráticos, o seu povo já não tem vontade de " ir e gritar " nas ruas no momento das eleições.
O povo de Timor-Leste também pode agir assim.
Os políticos...
Hoje em dia, os políticos, não deviam usar o povo como "objecto da sua política".
Hoje em dia, o que mais interessa, é a qualidade do povo, não a quantidade.
Mas os políticos timorenses do século XXI optam pela quantidade em vez da qualidade.
Os políticos deviam pensar que o povo já sofreu muito durante a guerra e passou a vida inteira a viver sob a política do ocupante (estrangeira).
Por isso, é fácil manipulá-lo. Se os políticos timorenses continuarem a manipular o povo, então a sua alma é miserável.
As riquezas…
As riquezas da nação não são garantias para o poder dos políticos ou dos seus partidos.
As riquezas da nação não significam que os políticos ou os partidos políticos governarão o povo durante 20, 30, 40, e 50 anos.
As riquezas da nação, são para servir o interesse do povo, não são para servir os dos políticos e dos seus partidos.
Celso Oliveira